GİRİŞ
Gerilimin Temel Sistemleri
Gerilim günlük hayatta karşımıza olumsuz bir manada çıksa da literatürde uygun ve berbat gerilim olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Düzgün gerilim genelde kısa vadeli ve güçlü bir işi başarmaya yönelik davranırken yaşadığmız stresken; berbat gerilim uzun periyodik, duygusal olarak yıpratıcı ve kişinin üstünde denetimi olmadığı gerilim tipi olarak anılmaktadır. Gerilim cevabının en kıymetli belirteci otonomik hudut sistemi ve hipotalamus-hipofiz-adrenal (HPA) aksının aktive olmasıdır (McEwen, 2007). Bu iki sistem, tabiatta, avcı hayvanlar ve doğal afetler üzere ölümcül tehditlere karşılık olarak aktive olmaktadır. Günümüzde çağdaş beşerler bu üzere ölümcül tehditlerle karşı karşıya gelmese dahi, gerilim, bilhassa kent insanlarının hayatlarının bir kesimidir. Bunun sebebi ise az evvel bahsedilen düzeneklerin hala insan beyninde merkezi rolleri olmasıdır; ancak bu sistemlerin evrimine sebep olan tehditlerle kent hayatında karşılaşılmamasıdır. Çağdaş insanların hayatlarındaki bu değişim evrimsel süreçte ölüm-kalım sıkıntısı olarak karşımıza çıkan olayların yerini hayat uzunluğu girilen imtihanlara, ses kirliliğine, ekonomik sorunlara, toplumsal dışlanmaya ve kişiler-arası çatışma üzere faktörlere vermesine sebep olmuştur (Sapolsky, 2017). Münasebetiyle kent hayatı, anlık ölümcül tehditleri işlemlemek üzere evrimleşmiş bu sistemlerin doğadakinden daha sık aktive etmektedir.
Gerilime sebep olan hasar verici ve esirgeyici faktörleri anlamaya yönelik çalışmalar allostatis ve allostatik yük yahut çok yük (ing. allostatic overload) tabirlerinin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Allostatis, gerilim yaratıcı bir durum karşısında özdengenin (ing. homoestasis) korunması için gerilim hormonu salgılanması üzere süreçlerin ortaya çıkmasını tanımlarken; allostatik çok yük bedende allostatis kaynaklı oluşan hasarları tanımlamaktadır (McEwen, 2007). Bu hasarlar bilhassa gerilim hormonu üretiminin durmaması üzere allostatik süreçlerdeki bozukluklar sonucunda meydana gelir. Ancak gerilimin sebep olduğu bozukluklar yalnızca bahsedilen otonomik hudut sistemi ve HPA aksıyla sonlu kalmamaktadır. Şahısların yaşadığı gerilimli olaylar hipotalamus aracılığıyla tüm kortekste temsillere sahip olmakta; dikkat ve karar verme üzere yüksek-seviye bilişsel aktivitelerin gerçekleştiği frontal alanda dahi hasarlara sebep olabilmektedir (McEwen, 2007). Bu durum erken hayatta gerçekleşen (ing. early life experience) stresli-travmatik olayların bireylerin hayatları uzunluğu gerilim bozukluğu ile çaba etmelerine sebep olmakta ve tıpkı vakitte şahıslarda bilişsel işlevlerin bozulmasına yol açmaktadır (Brunson vd., 2005).
Yaşlanma ve gerilim ortasındaki ilgiyi inceleyen araştırmacılar weathering hypothesis’i(tr. yıpranma hipotezi) ortaya atmıştır (McEwen, 2007; Sapolsky, 2017). Bu hipotez ile araştırmacılar yaşanan gerilimli olayların yaşlanmayı hızlandırdığını öne sürmüştür. Örneğin, Gerlach ve McEwen (1972) adrenal steroidleri anısal, uzamsal ve bağlamsal hafızanın işlendiği hipokampal oluşumda gözlemlemiştir. Bu müşahede gerilim cevabı sonucunda ortaya çıkan faktörlerin hafızanın depolandığı ve işlemlendiği beyin alanına tesir ettiğini göstermiştir. Hipokampüs, HPA aksının gerilim cevabını sonlandırmada rol almaktadır ve hipokampüs hasarlarının bu sonlandırma vazifesinde bozukluklarının yanı sıra daha uzun HPA aksı karşılıklarına sebep olduğu bilinmektedir (Herrman & Cullinan, 1997; McEwen 2007’den aktarılmıştır). Bu da yaşlanma ve gerilimde glutocorticoid cascade (tr. glutokortikoid kaskat) hipotezinin ortaya atılmasına sebep olmuştur (Sapolsky, Krey & McEwen, 1986). Bu hipotez yaşlanmayla birlikte adrenal kortekste salgılanan glutokortikoid hormonunun bu salgılama sürecini durduran beyin bölgelerinde vakitle biriken hasarlara sebep olduğunu ve bu hasarın ileri yaşla birlikte salgılama durdurma sürecinde bozukluklar ortaya çıkardığını öne sürmektedir (Şekil 1). Araştırmacılar 1986’daki sıçan çalışmalarında bulguların primat ve insanlardaki geçerliliğini şimdi göstermemişken sonraki çalışmalarında hipotezin geçerli olduğu gösterilmiştir (Sapolsky, Krey & McEwen, 1986; McEwen, 2007). Emsal halde Lupien vd. (1998; McEwen (2007)’den aktarılmıştır) salyadaki kortizol düzeyiyle hipokampüs hacminde düşüşü yordamış ve bunu hipokampüsle alakalı bellek misyonlarındaki performans düşüklüğüyle ilişkilendirilmiştir. Natürel ki beyin kompleks bir sistemdir ve glutokortikoit ölçüsü ve salınımını etkileyen birçok faktör bulunmaktadır. Bu faktörlerden bir tanesi de 11-Hidroksisteroid Dehidrogenaz-1 (11-HSD1) enzimidir. Bu enzim deaktive edilmiş 11-dehidrokortikosteron’u tekrar aktive edip bunu kortikosterona, kortizonu da kortizole çevirir. Öteki bir deyişle, beyinde 11-HSD1 ölçüsünün artması gerilim cevabına sebep olan inaktif hususları tekrar aktive etmekte ve gerilim cevabına sebep olmaktadır (McEwen, 2007). Yau vd. (2001) genetik olarak 11-HSD1’nin silindiği sıçanlarda yaşlanmayla alakalı bilişsel işlev bozulmasının doğal fenotip sıçanlara nazaran daha az olduğunu göstermiştir.
Çocukluk Çağı Olumsuz Yaşantıları ve Gerilim
Şimdiye kadar nörobiyolojik temellerini tartıştığımız faktörlerin yanı sıra kişinin ya da hayvanın tecrübeleri de gerilimin sebep olduğu yaşlanmaya katkı sağlamaktadır (McEwen, 2007). İş, okul ya da romantik münasebette yaşanan olumlu ve olumsuz olaylar şahısların olaylara yansılarını olumsuz yahut olumlu tarafta etkileyebilir. Örneğin romantik bağlantıda ihanete uğrayan bireylerin sonraki münasebetlerindeki tutumu bu tecrübelerine nazaran şekillenecektir. Erken yaşta gerçekleşen tecrübeler bu şekillenmeyi daha önemli formda etkilemektedir (McEwen, 2007). Felitti vd. (1998) çocukluk çağı olumsuz yaşantılarını (ing. adverse childhood experiences) erken vefat ve hipertansiyon üzere risk faktörleriyle ilişkilendirmiştir. Amerika Birleşik Devletleri’nde (ABD) yapılan bu çalışmaya katılan 9508 kişinin %52.1’i çalışmada tanımlanan olumsuz yaşantılardan birini deneyimlediğini belirtmiştir. Çocukluk çağı olumsuz yaşantıları (ÇÇOY) kategorilerinden 4 yahut daha fazlasını deneyimleyen bireylerin uyuşturucu kullanımı, intihar teşebbüsü ve depresyon tanısı almaları üzere değerli risk faktörlerinden birine yönelmeleri ihtimalinin 4’le 12 kat ortasında yükseldiğini raporlamıştır. Bu çalışmalar, erken yaşta gerilim düzeneğinde oluşan dengesizliğin birçok ölümcül risk faktörüyle münasebetini göstermektedir.
ABD’de psikiyatrik tedavi gören hastaların neredeyse hepsinin çocukken istismara uğradığı bilinmektedir (Kaufman, 1999). Bu çocukların yetişkinlikte sağlıklı çocuklara nazaran travma sonrası gerilim bozukluğuna sahip olmalarının riski daha yüksektir. Evvelki kısımda tartışılan nörobiyolojik etkenlerle kontaklı olan bir bulgu da Kaufman’ın (1999) bu raporunda belirtilmiştir. De Bellis ve Putnam’dan (1994) aktarılana nazaran istismara uğramış çocukların idrarında istismara uğramamış çocuklara kıyasla daha yüksek düzeyde kortizol bulunmuştur. Bu da evvelden bahsettiğimiz HPA aksının istismara uğramış çocuklarda daha etkin olduğunu ve gerilim karşılığını ketleme fonksiyonunun bozulduğunu göstermektedir. Bu bulgular istismara uğramış çocukların, sağlıklı şahıslarca olağan algılanan olayları tehdit olarak algılamalarıyla alakalandırarak da açıklanabilmektedir. Bununla paralel olarak, yavru sıçanlarda yapılan çalışmalar annelerinin bakımındaki aksamaların önemli ruhsal tesirleri olduğunu göstermiştir (McEwen, 2007). Örneğin anne bakımında eksiklik olan yavruların daha erken öldükleri ve daha erken bilişsel düşüş yaşadıkları gösterilmiştir. Bunun yanı sıra anne bakımında eksiklik olan sıçanlarda keşifçi davranışın azaldığı da gözlemlenmiştir (McEwen, 2007). Düzgün anne bakımına sahip olan yavruların neophilic yani keşifçi davranışa yatkın olduğu ortaya çıkmıştır (Cavigelli & McClintock, 2003). Bunun tersine anne bakımı eksik olan yavrularınsa neophobic yani yenilikten korkan sıçanlar oldukları gösterilmiştir. Neophobic sıçanların HPA aksının daha hassas olduğu ve yeni durumları keşif davranışlarının azaldığı gösterilmiştir (McEwen, 2007). Bir çalışmada yavru sıçanları endişe koşullaması usulü kullanılarak koku ve elektrik şoku bağı öğretilmiş ve koku ortaya çıktığında sıçanların kortikosteron düzeylerinin yükselmesi sağlanmıştır (Sullivan ve ark., 2000). Bu çalışmanın devamında ise yavru sıçanların anneleri yanlarına bırakılmış ve tekrar koku uyaranı verilmiştir. Anneleri yanında olan sıçanların HPA aksının ketlendiği ve gerilim cevabının ortaya çıkmadığı görülmüştür. Bu da annenin varlığının gerilimi azalttığına yönelik bir delil göstermiştir.
Buraya kadar tartışılan gerilim yaratıcı faktörlerin hem kısa müddetli hem de kronik tesirleri vardır. Örneğin mutfakta görülen bir hamam böceği o anda gerilim karşılığı yaratıp kalp atışını ve kan basıncını yükseltir. Bu cevap bir mühlet sonra adapte olur ve bu yansıların uzun müddet boyunca ortada kalmasını mahzurlar. Ancak gerilim karşılığının kronik olarak ortaya çıkması kan basıncı ve kalp atışının daima olarak yükselterek ve bu durum vakitle emboli üzere patofizyolojik sonuçlara sebep olur (McEwen, 2007).
Bu noktada bu yazının başında değinilen allostasis ve özdenge kavramlarına geri dönmekteyiz. Az evvel bahsedilen akut ve kronik gerilim reaksiyonlarının asıl ortaya çıkaran organizmanın savunma düzeneğidir. Lakin gerilim yaratan olaylardaki belirsizlikler, bilhassa insanların karmaşık toplumsal dünyasındaki belirsizlikler, bu muhafaza sisteminin istikrarını bozmaktadır. Bu istikrar bozulması durumu az evvel bahsedilen hayvan çalışmalarında da görülmektedir. Laboratuar hayvanları ağır derecede gerilim cevabı ortaya çıkaracak olaylara uzun müddetler maruz bırakıldığında gerilim sisteminin öz istikrara dönmesi güçleşmektedir. Bu deneysel durum insan ve gerilim bağlantısının laboratuarda çalışılmasına imkan sağlamıştır. Bahsedilen çalışmaların hepsinde allostatisin olağandan daha yükseğe çıktığı görülmektedir. Kişi ya da hayvanın hayatında o an için denetim edebileceği ya da anlamlandırabileceği düzeyden çok daha yüksek şiddetteki gerilim yaratıcı olayların, beyindeki düzeneklerin dengeyi geri sağlayabilmek için gereken aksi aksiyonların olağandan yüksek halde gerçekleştirmesine sebep olduğu görülmektedir. HPA aksına tesir eden bu allostatik faktörlerin ise uzun vadeli durumlarda gerilim regülasyonunun gerçekleştiği hipokampüs ve frontal korteks üzere alanlarda hasara sebep olduğu görülmekteydi.
Uyku ve Gerilim
Bu duruma bir örnek de gerilimin yarattığı uykusuzluk durumudur (McEwen, 2007). Düşük uyku kalitesinin ve uykusuzluğun yarattığı gerilim cevabının giderilmesi için allostatis proinflamatuar sitokin üretimine yol açar. Ama uykusuzluğun ve düşük kaliteli uykunun en yaygın sebeplerinden biri de gerilimin kendisidir. Gerilimin yarattığı bu uykusuzluk durumunun sonucu olarak ortaya çıkan allostatik yük de sıhhat açısından ziyanlı durumlara yol açmaktadır. Münasebetiyle uykusuzluk kaynaklı gerilimin ketlenmesi için ortaya çıkan karşılık, yeniden gerilimin artmasına sebep olmaktadır. Bunun sebebi ise beynin, hem bahsedilen tüm bu süreçleri yöneten düzenek olması hem de tıpkı vakitte bu sistemlerin ürettiği durumlardan etkilenen bir öğe olmasıdır. Beyinde nöroendokrin, bağışıklık ve otonom sistemlerin regülasyonu sağlandığından beyindeki gerilim kaynaklı değişimler sıhhate yönelik birçok farklı tesirin ortaya çıkmasına sebep olmaktadır (McEwen, 2007). Örneğin uyku saatini 4 saate düşürmek bireylerde kan basıncının artmasına, akşamları kortizol ve insülün düzeylerinin yükselmesine ve iştahın artmasına sebep olmaktadır (Leproult vd., 1997). Emsal biçimde yalnızca gecede 6 saatlik uyku kısıtlaması uygulanan bir deneyde ise şahısların psikomotor uyanıklık vazifesinde performanslarının düştüğü görülmüştür. Daha evvel de bahsedildiği üzere allostatik yükün bellek, seçici dikkat ve yönetici denetim işlevlerde rol oynayan hipokampüs ve frontal kortekste hasara sebep olduğu hayvan çalışmalarında gösterilmiştir (McEwen & Chattarji, 2004). Benzeri halde allostatik yükün anksiyete ve agresyonda rol oynayan amigdalada hipertrofiye sebep olduğu da çalışmada belirtilmiştir.
Uykusuzluğun sıçan beyninde hipokampal nöronların çoğalmasını engellediği gözlemlenmiştir (Hairston vd., 2005). Bunun sebebinin uykusuzluğun yarattığı gerilim karşılığı olduğu sonraki çalışmalarda da desteklenmiştir. Örneğin bir çalışmada uykusuz bırakılan sıçanlarda uzamsal öğrenme sonucunda olağanda ortaya çıkan hipokampal nöronların oluşmadığı görülmüştür (Roman vd., 2005). Uykusuzluğun öbür bir tesirinin de beyindeki glikojen ölçüsünü azaltmak olduğu gösterilmiştir (Kong vd., 2002). Bu çalışmada uykusuz bırakılan sıçanların beynindeki glikojen ölçüsünün %40 azaldığı gösterilmiştir. Bu beyindeki bağlantısallık işlevi için çok önemli bir bulgudur. O denli ki nöronlar ortası bağlantısı sağlayan aksonların işlevi glikozun azaldığı durumlarda glikojen tarafından ikame edilmektedir. Hasebiyle hem uykusuzluk hem de glikoz azlığı durumunda beynin bağlantı kapasitesi önemli formda azalacaktır. Bu türlü bir bozulmanın ise bilişsel, duygusal ve davranışsal birçok yıkıcı tesiri olacaktır (Wender ve ark., 2004). Bu çalışmalar gerilimle alakalı nörokimyasal beyin karşılıklarının beynin yapısında ne kadar önemli sonuçlara sebep olabileceğini göstermektedir. Örneğin ağır bir çalışma programına sahip şahısların uykusuz kalması durumunda öğrenme kabiliyetlerinde azalma olacağı laboratuarda elde edilen bu bulgularla kestirim edilebilir. O denli ki bu spesifik mevzuyu çalışan araştırmacılar bu iddiası bulgularla desteklemiştir. Bir çalışmada hemşirelerin uyku mühletleri ile psikomotor vazife performansları ortasında negatif ilgi gösterilmiştir (Arlene ve ark., 2010).
Üstte bahsedilen çalışmalar uykusuzluğun insanlarda yarattığı kısa müddetli tesirleri mevzu almaktadır. Ancak uzun vadeli uykusuzluğun hayvan deneylerinde olduğu üzere insanlarda da değerli sıhhat tesirleri vardır. Tıpkı hayvan deneylerinde gösterildiği üzere istikrarsız uyku sistemine sahip yahut olağana nazaran daha az saat uyuyan bireylerin hayat mühleti beklentilerinin düşük olduğu gösterilmiştir. Bunun yanı sıra uyku kalitesindeki düşüş yahut uyku saati azlığının yüksek tansiyon, obezite ve depresyonla ilişkilendirildiği çalışmalar bulunmaktadır. Bu yazının odağı olan gerilimin nörobiyolojik temellerini bu çalışmalarla ilişkilendirmek de hayli kolaydır. Daha evvel bahsedildiği üzere uykusuzluk proinflamatuar sitokin üreterek bedende gerilim cevabının oluşmasına sebep olmaktadır. Şayet uykusuzluk yahut uyku kalitesi kısa müddet içerisinde olağana dönerse bu gerilim karşılığının da özdenge süreci ile dengeleneceği varsayım edilebilir. Ancak bilhassa uykusuzluğun ve gerilim cevabının ortasındaki dinamik geri besleme bu özdengeye geri dönmeyi zorlaştırmaktadır. Gerilim sonucu uykusuz kalındığında bireylerin bedeni daha da çok gerilim cevabı vererek kaliteli ve uzun uyku ahenge mümkünlüğünü düşürmektedir. Bu da uzun vadede daha da yüksek allostatik yük olacağına işaret eder. Allostatik yükün bu uzun vadeli senaryoda daima devam ettiği düşünüldüğünde bireylerin kan basıncının ve kalp atış suratının devamlı olarak yüksek olması beklenir. Bu türlü bir durumda da hipertansiyon üzere kalp hastalıkları riskinin ortaya çıkma mümkünlüğü artacaktır. Bunun yanında proinflamatuar sitokinlerin iştah yükseltici işlevleri da vardır. Uykusuzluk sonucu artan proinflamatuar sitokinler bireylerin iştahında daima bir artışa sebep olacak ve obezite riskini arttıracaktır.
Bunun yanı sıra gerilim karşılığının büyüme hormonları üzerinde tesiri olduğu da bilinmektedir. Bunun sebebi ise insülin gibisi büyüme faktörü-I’in (IBBF-I) hipokampüste reseptörleri olmasıdır. IBBF-I’in bilişsel işlevler ve his durumu regülasyonunda rol oynadığı evvelki çalışmalarda gösterilmiştir (McEwen, 2007). Hipokampüste express edilen IBBF-I’ın akut gerilim sonucunda upregulate edildiği bilinmektedir (Ahima & Harlan, 1990). Hasebiyle akut gerilimin, yani allostatik yük yaratmayan bir durumun, bu sistem üzerinden bilişsel işlevlerde ve duygusal regülasyonda düzgünleşme sağlayacağı düşünülebilir. Ancak allostatik yük yaratacak kronik gerilimin bu sistem üzerinden rastgele bir bozulmaya sebep olup olmayacağı bilinmemektedir.
McEwen (2007) gerilimin insan hayatına tesirinin 3 ana başlık altına incelemiştir. Bunlardan birincisi gerilim ve glutokortikoitlerin insan beyninin yapısında ve his durumu bozukluklarında, besin tüketimi regülasyonunda, kronik ağrı durumlarında ve sindrim sistemindeki aktivite değişimlerine tesiri olarak tanımlanmıştır. İkinci olarak bu bağın olumlu sıhhat ve düşük öz hürmete olan tesiri; üçüncü olarak da sosyoekonomik durumun beyin ve sıhhat üzerindeki tesirleri tartışılmıştır. Yazının buradan sonraki kısmında McEwen’ın (2007) oluşturduğu bu yapı göz önüne alınarak bu üç ana başlığın üzerinde durulacak ve bu kategorilerle alakalı sıhhat sorunlarının önlenmesi için alınabilecek tedbirler tartışılacaktır.
Beyin Yapısı ve İşlevi
Bu incelemede kortizolün beyefendisine ve otonom sisteme tesirleri yoğunlukla hayvan deneyleri üzerinden tartışılmıştır. Anksiyete ve depresyon tanısı almış bireylerle yapılan beyin görünteleme çalışmaları bu deneyler kadar kesin sonuçlar vermese de benzerlikler göze çarpmaktadır. Bu beyin görünteleme çalışmalarında belirtilen tanıya sahip olan şahısların amigdala hacminin büyüdüğü gösterilmiştir (Drevets ve ark., 1997). Yapılan otopsi çalışmaları da depresyon hastalarının gliyal hücre yoğunluğunun azaldığı görülmüştür (Rajkowska, 2000). Bu da nöronlar ortası bağlantıda bozulmalar olduğuna işaret etmektedir. Bu çalışmanın ana teması olan uzun vadeli allostatik yükün HPA aksındaki tesirinin sonuçları bu bulguları açıklamaktadır.
Yorgunluk ve Idiopathic Pain Bozuklukları
Çalışmalar allostatik yük ile alakalı faktörlerin artışını kronik yorgun sendromu (KYS) ile ilişkilendirmiştir. Spesifik olarak idrar kortizolünün KYS’li bireylerde düşük olduğu ve bunun yüksek proinflamatuar sitokinlerle alakalı olduğu bulunmuştur (Fries ve ark., 2005). Bunun yanı sıra anksiyete bozukluklarındakine benzeri artan beden ağrısı ve fizikî performansta düşüklükler de KYS’de raporlanmıştır. Bu bulgular HPA aksının işlevine dolaylı yoldan tesir eden hastalıkların da gerilim bozuklukluklarında görülen semptomları ortaya çıkardığını göstermektedir.
Gerilim Bilişsel Denetim ve Besin Tüketimi
Evvelki kısımlarda uykusuzluk ve gerilimin yiyecek tüketimiyle olan münasebetinden bahsedilmişti. Bu bağla direk olarak alakalı olan bir dinamik de hipokampüsün iştah regülasyonunda oynadığı roldü. Bununla paralel olarak bir çalışmada hipokampüs lezyonunun yiyecek tüketimi regülasyonunda bozukluklara yol açtığı gösterilmiştir. Gündelik hayata dair bir bulgu olarak, bahsedilen çalışmada lezyonun bu tesirinin beden kütlesinde artışa sebep olduğu da gösterilmiştir (Davidson ve ark., 2005).
Olumlu Sıhhat, Özsaygı ve Beyin Vücut Etkileşimi
Hayata dair müspet yaklaşım ve âlâ öz hürmet düzeyinin düşük allostatis ölçümleriyle bağlantısını gösteren çalışmalar bulunmaktadır (Seeman ve ark., 2002). Bunun yanı sıra gün içerisinde genel olarak olumlu his durumuna sahip olan iştirakçilerin kalp atış suratındaki değişkenliğin düşük olduğu da raporlanmıştır. Kalp atış suratının değişiminin gerilim karşılığıyla yakından ilgisi evvelden tartışılmıştır ve bu değişkenliğin azalmasını gerilim karşılığının sıklığının düşük olmasıyla ilişkilendirmek bilgiler göz önüne alındığında pek geçerli olacaktır. Bilakis, düşük öz hürmet ölçümleri ise gerilime alışkanlığın (ing. habituation) gerçekleşmesi beklenen durumlarda tekrarlayan gerilim cevaplarının ortaya çıkmasıyla ilişkilendirilmiştir (Kirschbaum, 1995). Düşük öz hürmet tıpkı vakitte hipokampüste %13lük hacim azalmasıyla ve yüksek kortizol düzeyleriyle ilişkilendirilmiştir. Ancak bu bağlantıdaki kortizol yükselmesi ve hacim azalması özsaygı düşüklüğünün hem sebebi hem de sonuç olabilir (Pruessner ve ark., 2005).
Sosyoekonomik Düzey ve Sıhhat
Bireylerin eğitim ve gelir düzeylerini bir çatı altında temsil eden kavrama sosyoekonomik düzey denmektedir. Batıdaki sanayi toplumlarında düşük sosyoekonomik düzeye sahip insanların hayat mühleti beklentisinin orta ve yüksek sosyoekonomik düzeydeki insanlara nazaran daha düşük olduğu gösterilmiştir (Adler ve ark., 1993). Tıpkı çalışmada düşük sosyoekonomik düzeye sahip bireylerin birçok farklı hastalığa yakalanma mümkünlüğü başka iki kümeye kıyasla kıymetli ölçüde fazladır. Bunun sebebinin düşük düzeydeki insanların hayatlarındaki denetim hissinin öteki kategorilere nazaran daha düşük olduğu düşünülmektedir (Signh-Manoux ve ark., 2005). Bu yorumunun yanı sıra sosyoekonomik düzeyler ortasında kaçınılmaz olarak oluşan beslenme ve sıhhat hizmetlerinden faydalanma farkları da göz önünde bulundurulmalıdır.
Kronik Gerilimin ve Allostatik Yükün Yönetilmesi
Beyin Merkezli Müdaheleler
Beyin gerilim cevabının en kıymetli merkezidir. Hasebiyle beyin yapısında ve işlevinde değişikliklere sebep olacak müdaheleler gerilimle başa çıkmak için sıklıkla kullanılır. Bu müdaheleler uyku müddeti ve kalitesini, diyet değişikliklerini ve nizamlı fizikî aktivite programlarını içermektedir. Psikologlar tarafından verilen konuşma terapisi ve bilişsel davranışsal terapi üzere müdaheleler de beyin merkezli müdaheleler ortasında bulunmaktadır.
Farmakolojik Müdaheleler
Daha evvel de bahsedildiği üzere gerilimi karşılığının yıkıcı tesirlerini önleyen ve hafifleten birçok farmakolojik unsur bulunmaktadır. Bunlardan kimileri antidepresanlar, uyku ilaçları ve beta blokerlardır. Bu unsurlar beyindeki gerilim düzeneklerinin işleyişini manipüle ederek bireylerin semptomlarını azaltma fonksiyonu görmektedirler.Fakat bu hususlar birçok farklı düzenek üzerinde de tesir yarattığı için istenmeyen yan tesirler ortaya çıkabilmektedir (McEwen, 2007). Bunlardan biri anti-inflammatuar ilaçların yan tesiri olarak ortaya çıkan enfeksiyondur. Anti-inflammatuarlar ateşi düşürmektedir ancak bedenin ateşi yükseltmesinin sebebi mikroplarla savaşmak olduğundan, ateşin düşmesi bedenin mikroplarla savaşmasını zorlaştırabilmektedir. Münasebetiyle enfeksiyon riski bu hususların tesiri altındayken artmaktadır (McEwen, 2007). Bundan ötürü farmakolojik hususlar için reçete yazılırken burada özetlenen literatür dikkate alınmalıdır.
Fizikî Aktivite
Fizikî aktivitenin sıhhate olumlu tesirleri toplumumuzda bilinen ama genelde uygulanmayan bir pratik bilgidir. Çeşitli alanlardaki araştırmacılar natürel ki bu bilgiyi deneyler yoluyla elde etmiştir. Örneğin genç ve yaşlı sıçanlarda fizikî aktivitenin dentat girusta nörojenez sağladığı gösterilmiştir (Van Praag ve ark., 2005). Dentat girustaki nörojenezin anti-depresan tesirleri olduğu da evvelki çalışmalar tarafından gösterilmiştir (Duman & Monteggia, 2006).
Toplumsal Dayanak
Toplumsal takviye, kısaca, şahıslar ortasında inanç çerçevesinde gerçekleşen karşılıklı bilgi alışverişi olarak tanımlanabilir. Aile ve arkadaşlar tarafından gösterilen toplumsal takviyenin allostatik yük ölçümlerinde azalmayla ilişkilendirildiği gösterilmiştir (Seeman ve ark., 2002). Bu bulgular toplumsal takviyenin gerilim bozukluklarının tedavisinde değerli bir etken olduğunu göstermektedir.
Sonuç
Büyük ölçüde McEwen’ın (2007) incelemesinden yola çıkılarak ortaya konmuş bu çalışmada beyindeki gerilim devresinin elementleri tanımlanmıştır. Bunun yanı sıra bu devreler ortasındaki münasebet nörobiyolojik faktörler ışığında tartışılmıştır. Doğrusal bir neden-sonuç ilişkisindense gerilim karşılığının etmenlerinin dinamik münasebeti özdenge (homoestatis) ve allostatis kavramları aracılığıyla açıklanmıştır. Bu açıklamadaki en kıymetli nokta gerilim sisteminin istikrarının bedeni muhafazaya yönelik ortaya çıkan karşılıklarla bile bozulabileceği ve bu türlü bir bozukluğun uykusuzluk üzere durumlarda giderek daha da artacağı literatürdeki kıymetli çalışmalar ışığında gösterilmiştir.
Bedenin özdenge sağlamaya yönelik cevapları allostatise sebep olarak beyinde yapısal ve işlevsel değişikliklere sebep olmaktadır. Bu değişiklikler hafıza ve öğrenme üzere çeşitli bilişsel işlevler üzerinde yıkıcı tesire olmaktadır. Bunun yanı sıra, uzun müddetli allostatis durumunun obezite ve hipertansiyonla olan bağı hem hayvan hem de insanlarda beklenen ömür müddetini azaltmaktadır. Yapılan çalışmalarda TSSB yahut sonda kişilik bozukluğuna sahip bireylerde allostatis ölçümleri sağlıklı popülasyona nazaran değerli ölçüde fazladır. Benzeri halde major depresyon ve gerilim cevaplarındaki dengesizlik ortasında da önemli bir münasebet bulunmaktadır. Bahsedilen bu bağlantıların büyük bir çoğunluğu da çocukluk çağı olumsuz yaşantılarının beyindeki gerilim mekanizmlarına olan olumsuz tesirlerinden kaynaklanmaktadır.
Allostatis durumunun insan sıhhatine olumsuz tesirleri epey fazladır. Ancak çağımızda bu yıkıcı tesirleri önleyici birçok tedavi usulü bulunmaktadır. Farmakolojik unsurlar, fizikî aktivite, terapi ve hayat stilinde olumlu değişiklikler gerilimin olumsuz tesirlerini engellemekte ve önemli ölçüde azaltmaktadır.