Okul Öncesi periyodu Çocuklarında cinsel gelişim ve anne baba tavırları

ÖZET

Cinsellik doğumdan başlayarak vefata kadar süren vakit içerisinde kişiliğimizi etkileyen kıymetli bir kavramdır. Bu doğrultusunda bir kimliğe bürünür ve o kimlik altında roller ediniriz. Cinsel kimliğimize uygun rolleri kazanmamız bu eğitimi uygun yaş aralığında ve uygun yaklaşımlarla edinmekle olur. Okul öncesi periyot bu eğitimi vermek için ülkü bir devirdir. Çocukların bilişsel açıdan geliştiği ve kendini tanımaya başladığı bu devri güzel pahalandırmak gerekir.

Bu çalışmada bilgi toplamak gayesiyle doküman tahlili yapılmıştır. Okul öncesi devri çocuğunun özellikleri ele alınıp tüm gelişim alanlarında incelenmiştir. Cinsel gelişim başka bir mevzu başlığı olarak ele alınıp bu alanın kıymetinden ve okul öncesi devri çocuğundaki cinsel gelişim basamaklarından bahsedilmiş ve bu periyot çocuklarında görebileceğimiz cinsellikle ilgili bahisler ele alınmıştır.

Bu hususta aileler de ele alınıp ailenin cinsel eğitimdeki rolünün ve çocuğa göstermiş olduğu tavırların çocuğun bu periyodu nasıl atlatacağı konusunda büyük bir ehemmiyet taşıdığı üzerinde durulmuş ve ailelerin bu mevzuyla ilgili çocuklarıyla konuşmaktan utandıkları bu sebeple kaçtıkları lakin bu devirde çocuklarına sağlıklı bir rehber oldukları taktirde çocukların da sağlıklı bir kimlik kazanabileceği sonucuna varılmıştır.

Okul öncesi devri gelişimin tüm alanlarında davranış, tavır ve maharet ediniminde kritik ehemmiyete sahiptir. Kendini tanıma, öz bakım, cinsel kimlik kazanma, toplumsal kuralları öğrenme, hisleri tanıma ve tabir etme, kişilerarası ilgiler geliştirme üzere birçok bilgi ve maharet hayatın birinci altı yılını kapsayan bu okul öncesi periyotta kazanılmaktadır (Özgün, 2017).

Çocuklar bu devirde etraflarını keşfetmekte, başkalarıyla irtibat kurmakta ve etrafındaki uyaranlara karşı fikirler üretmektedir. Bu devirde gelişimin her alanında olduğu üzere cinsel gelişim alanında da süratli değişimler meydana gelmektedir.

Cinsel gelişim denildiğinde neredeyse herkesin aklına genital organların gelişimi ve cinsel aktivite gelmektedir. Lakin cinsel gelişim yalnızca fizyolojik boyutları olan bir gelişim alanı değildir. Bilakis, doğumdan itibaren başlayan cinsel gelişim, çocukluk ve ergenlik devri boyunca değişmeye devam etmekte ve yetişkinlikteki cinsel davranış ve tavırlara yansımaktadır. Bu manada cinsel gelişim, fizyolojik, toplumsal, duygusal ve bilişsel boyutları olan, üreme organlarının büyümesi, sesin kalınlaşması üzere fizikî farklılaşmayı, cinsel kimlik oluşturmayı, cinsiyet rollerinin kazanılmasını, cinsel bilgi transferini anlamayı kapsayan bir gelişim alanı olarak tanımlanmaktadır (Akalın, 2008).

Ebeveynler, akrabalar, öğretmenler, aile ve okul dışındaki öteki etkenler (komşu, çocuğun arkadaşları) çocuk cinselliği ve çocuk cinsel eğitimi konusunda, birçok sefer tedirgindirler. Farkında olmadan, doğumla başlayarak çocuklara cinsel eğitimi vermektedirler. Çocuk doğduğunda kız mı erkek mi formunda cinsiyeti öğrenme soruları ile kızlara pembe renk eşya ve giysi, oyuncak bebek, erkeklere ise mavi renk eşya ve giysi, oyuncak kamyon alarak, çocukların doğum, hamilelik hakkındaki sorularını cevaplayarak ya da cevaplamayarak cinsel eğitimi vermektedirler (Yörükoğlu, 1979).

Ülkemizde çocukların cinsel eğitiminde, cinsel kimlik gelişimine gereken değeri veren anne-baba sayısı parmakla gösterilecek kadar azdır. Klasik Türk ailesinde cinsel bahisler konuşulmamakta, töreler ve gelenekler cinsel hayatı ayıplamakta ve aile hayatı yasaklarla çevrilmektedir. Cinsel eğitim ve davranışlar yok üzeredir. Cinsel bahisler fakat yakın arkadaşlar ortasında büyük bir zımnilik içinde tartışılır (Yörükoğlu, 1979).

Bu hususa günümüze kadar adeta tabu gözüyle bakılmış ve gerek eğitimciler gerekse anne ve babalar, çocuklarına nasıl bir yaklaşım içinde olacaklarını bilememişlerdir. Son derece değerli olan bu mevzuda, ana baba ya da eğitimci tarafından yapılabilecek bir yanlışın, gelecekte birçok meseleye yol açacağı gerçeği akıldan çıkarılmamalıdır. Değerli olduğu kadar böylesine yabancı olunan bu alanda, öncelikle ana-baba ve öğretmenlere, cinsel gelişim ve eğitim hakkında bilgi verilmesi gerekmektedir (Aydoğmuş, 2001).

Sağlıklı bir cinsel gelişim, insan için bir zorunluluktur. Zira cinsel sağlıksızlık, insanın bedensel, bilişsel, duygusal ve toplumsal gelişimlerini, kısaca kişiliğini tesirler. Cinsel eğitim insanın yaşamsal bir gereksinmesidir (Başaran, 1994). Bu yaşamsal gereksinmeyi karşılamada en değerli rol anne- babalarındır. Çocuk gelişimi ve eğitiminde anne-babanın ehemmiyeti tartışılamayacak kadar büyüktür. Anne-babaların yanlış bilgi, tavır, davranış ve inançları, çocukların öbür gelişim alanlarını etkilediği üzere, cinsel gelişimi ve eğitimi de etkilemekte, olumsuz sonuçların ortaya çıkmasına neden olmaktadır. Örneğin cinsellikle ilgili soruların yanlış cevaplanması ya da cevaplanmaması ve bunun sonucunda çocuğun yanıtları diğer yerlerden öğrenmesi ile cinsel sapmalar, davranış ve kişilik bozuklukları, ruhsal problemler, mutsuz evlilik üzere durumlara taban hazırlamaktadır. Bu nedenle anne-babalara, kişilik gelişiminde kıymetli bir yere sahip olan cinsel gelişim ve eğitim konusunda bilgi verilmelidir.

1.1. OKUL ÖNCESİ DEVRİ TARİFİ

Okul öncesi devri, ömür uzunluğu sürecek olan öğrenmenin temellerinin atıldığı, çocuğa ihtiyaçları ve ferdi özellikleri doğrultusunda çokça takviye verilmesi gereken 0-6 yaş (0-72 ay) ortasını kapsayan pek çok gelişimsel tecrübenin ve marifetin kazanıldığı bir devirdir.

Bu periyot pek çok açıdan kritik bir periyot niteliğindedir. Bu periyotta gelişimin her boyutunda süratli değişimler yaşanır. Bedensel gelişim bu yaş çocuklarına geniş bir hareket alanı yaratırken, lisan gelişimi çocuğun etrafıyla etkileşimini zenginleştirir. Bu periyotta, zihinsel gelişim çocuğun fizikî ve toplumsal etrafına yönelik farkındalığı arttırmakta ve çocuk artık toplumsallaşma isteğini daha ağır yaşamaktadır. Süratli değişimlerin yaşandığı ve kritik gelişim süreçlerinin olduğu bu periyotta çocuk için hisler farklı mana kazanmakta ve çocuk içinde bulunduğu toplumsal ortamda kendine bir yer aramaktadır (Hedef yayıncılık, Her tarafıyla okul öncesi eğitim, 2015).

1.2. OKUL ÖNCESİ DEVRİ ÇOCUKLARININ DEVİR ÖZELLİKLERİ

Okul öncesi periyot, 0-6 yaşı (0-72 ay) içine almaktadır. Ortalama bir insan ömrünün onda birinden daha az bir mühlet olmasına karşın insanın hayatı boyunca geçirdiği en kritik periyottur. Genetik olarak sahip olduğumuz beşere has birtakım davranış kalıplarının dışındaki her şeyi etraftan öğreniriz. Birinci çocukluk da denilen bu dö­nemde öğrendiklerimiz bütün hayatımız boyunca öğrendiklerimizin %70-80’ini oluşturmaktadır. Hatta birtakım uzmanlar bu sayısı %90’ın üzerinde olduğunu söylemektedir. Konuşma, yürüme, yeme-içme üzere temel beceri­lerin birçoğu bu periyotta kazanılmak­tadır. Günlük hayatta kolay gördüğümüz, nasıl yaptı­ğımız konusunda üzerinde düşünme muhtaçlığı bile his­setmediğimiz birçok davranışı bu periyotta öğreniriz.

Yeni doğan bebek, annesinin sesini öbür seslerden ayırt edebilir. Karnı acıktığında ya da bir yeri ağrıdığında farklı tonda ağlayarak etrafla bağlantıya geçer. İkinci ayın sonunda ‘’cıvıldama’’ olarak isimlendirilen kumru üzere sesler çıkarır. Bu sesler konuşmanın temel taşlarını oluşturmaktadır. 6-9 ay ortası ‘’ma-ma, da-da’’ üzere birinci hecelerin çıktığı evredir. Anne babaların sık sık konuştuğu çocuklar bu devirde daha güzel seslendirme yapabilir. 9. ayda kendi ismini bilir ve sesin kaynağına yanlışsız başını çevirir. Ayrıyeten bu devirde kendi anadilinin özelliklerini tanımaya başlar. 1 yaşına girdikten sonra manalı olan birinci sözcükler çıkmaya başlar. Çocuk bu periyotta yetişkinlerle ne kadar çok irtibata geçerse çocuk için o kadar faydalı olacaktır. Çocuk tek söz söylediği vakit aile o sözden bir manalı cümle oluşturabilir. Çocuk ‘’su’’ dediği vakit aile ‘’su istiyorum, su döküldü’’ üzere manalar çıkartabilir. 1.5-2 yaşına geldiğinde iki kelimeyi yan yana getirerek kolay cümleler (telgraf konuşması) oluşturur. 3 yaşında anlaşılır biçimde konuşabilir hale gelir. 4 yaşında lisanın gramer yapısına uygun anlaşılır cümleler kurabilir. 5-6 yaşında ise yetişkin konuşmasına yakın ve daima genişleyen bir söz hazinesi oluşmuştur. Konuşma, bütün çocuklarda birebir süratte ve düzeyde olamaz. Kendisiyle konuşulan, ilgi ve sevgi gösterilen çocuklar daha çabuk ve düzgün seviyede konuşmayı öğrenir.

Çocuğun itimat hissinin temelleri annenin onun birinci kucaklamasıyla başlar, emzirmesi ağlamaya başladığında yanında olması ile devam eder. Vücut gelişimi de büyük ölçüde okul öncesi devirde gerçekleşir. Çocuklar 6 yaşına geldiğinde doğum yükünün ortalama yedi katı yüküne, doğumdaki uzunluklarının ise ortalama iki katından 15 cm fazlasına ulaşırlar.

Okul öncesi periyot insanın en süratli geliştiği, değiştiği ve en çok şeyi öğrendiği devirdir. Bu periyot bu kadar kıymetli olduğu için de çocuklar şuurlu ve ihtimamlı bir eğitim sürecinden geçirilmelidir. Bu periyotta anne babalar çocuklarının gelişim alanları hakkındaki her türlü bilgiye fikir sahibi olmalıdırlar. Zira çocuk gelişimi çok süratli gelişir ayrıyeten kriz periyotlarının akabinde gelen istikrarlı gelişimi de içermektedir. Meselâ her şey muhakkak seyirde giderken 2,5 yaşlarında istikrarsız, kararsız, isyankâr, her şeye kar­şı çıkan bir çocuk ortaya çıkabilir. Çocuğun “serkeş­lik devresi” denilen ve süreksiz olan bu periyotta çocuğa karşı anlayışsız, katı bir tavır sergi­lemek, bu periyodun uzamasına neden olabilir.

Yeniden 4 yaş çocuğu ‘’soru sorma’’ çağındadır. Bol sorular sorduğu bu periyotta dünyayı anlamaya ve yeni şeyler öğrenmeye çalışır. Aile bu periyodun farkında olmalı, sorulan sorulara sabırla yanıtlar vermeli, baştan savmamalı ve bu periyodu avantaja çevirmelidir. 5 yaşına geldiği vakitte altın çağ devrini yaşarken 6 yaşına geldiğinde ise tembel ve kararsız gözükür. Anne babanın bu periyottaki özellikleri bilmesi hem kendisi hem de çocuk için gereklidir.

1.3. OKUL ÖNCESİ DEVİR GELİŞİM ALANLARI

• MOTOR GELİŞİMİ

Çocuk doğduğu andan itibaren başını denetim etme, ellerini kollarını hareket ettirme, dönme, emekleme, istikrar sağlama üzere birçok motor hünerleri edinir. Refleksif olan hareketler vakitle denetimli hale gelir. Doğumdan birinci iki yaşına kadar gözlenen ilkel hareketler istemli hareketlerin birinci biçimidir. Vakit geçtikçe çocuğun denetimi hareketler üzerinde ağırlaşır. Dayanakla ayakta duran çocuk vakitle birinci adımlarını atıp yürümeyi öğrenir (Her istikametiyle okul öncesi eğitim, 2015).

Motor marifetlerin birçoğu bir çocuğun büyük kas hünerlerinin, ömrün birinci sekiz yılında değerli derecede geliştiği konusunda hem fikirdir (Payne ve Isaacs 1999; Haywood, 1993). Bu periyotta çocukların üst ve alt vücut kullanımında uyum artar. Örneğin 3 4 yaşlarındaki çocuk bedeninin üst kısmını esneterek zıplayabilir, 4 5 yaşlarındaki bir çocuk bedenini denetim edip tartısını öne vererek elindeki topu karşıya fırlatabilir. Çocuklar için bu devirde topla ilgili marifetler hayli değerlidir. Toplar çocuğun beden denetimi, lokomotor, lokomotor olmayan hareketlerin gelişimi ve istikrar denetiminin sağlanması açısından fayda sağlar (Her tarafıyla okul öncesi eğitim, 2015).

Küçük kas gelişimi açısından okul öncesi devir çocukları ellerini ve parmaklarını daha koordineli kullanmaya başlar. Bu devirde oyun hamurları, çamur materyallerinin kullanımı kasların gelişimine; kalem, boya, fırça kullanarak yapılan karalamalar kalem kağıt kullanma marifetinin gelişimine yardımcı olmaktadır. Küçük kas motor becerilerindeki uyum birebir vakitte çocukların öz bakım marifetlerinin kazanımına yardımcı olur. Ellerini yıkayabilir, kendi elbiselerinin düğmelerini ilikleyip çözebilir. Çocuklar 3-5 yaşları ortasında kalem tutma hünerleri edinir. Bu devirde farklı biçimde kalemler tutabilir. 4 yaşından itibaren gerçekçi fotoğraflar çizmeye başlarlar. Toomela (2000), çocuklarda algı, ilgi, bellek, motor maharetler geliştikçe çizimlerde de gerçekliğin ortaya çıktığını belirtir. Çocuklar 5 yaşına geldiklerinde ise bir yetişkin üzere kalem tutabilir, çizgi çizebilir, yazı yazabilir(Greer ve Lockman 1998). Bu devirde çocuklar tıpkı vakitte yapı inşa oyunlarına, yapboz oyunlarına ilgi duyarlar (Her tarafıyla okul öncesi eğitim, 2015)

• BİLİŞSEL GELİŞİM

Bilişsel gelişim, doğumdan başlayarak, etrafla etkileşim halinde olup etrafın anlaşılmasını sağlayan bilginin edinilmesi, kullanılması, saklanması, yorumlanarak tekrar düzenlenmesi ve kıymetlendirilmesi etabındaki tüm zihinsel süreçleri içine alan bir alandır (Senemoğlu, 2007).

Piaget, çocuğun dünya hakkındaki bilgisi şekillendikçe birbirine bağlı zihinsel gelişim evrelerinden geçtiğini savunur. Hayatın birinci 18 ayında bebeğin öğrenmesi, algı ve hareketlerini hareket şeması yahut duyu hareket şeması halinden ibarettir. Birinci iki yıl içinde bebeğin otomatik refleksleri olan ve yaratık durumundan, sorunları çözmek üzere yeni yollar keşfeden bir birey durumuna girdiği görülür.

Piaget, süreç öncesi devirde çocuğun görünüşte benmerkezci olduğunu vurgular. Her ne kadar 3 yaş civarındaki çocuk sembolik düşünmeye başlamışsa da, bu semboller kesin kavram ve kurallar biçiminde organize edilerek tabir olunamamaktadır. Yeniden süreç öncesi devirdeki çocukların gözü önünde, tıpkı uzunluk ve genişlikteki bardaklara birebir ölçüde su doldurulmuş ve çocuklar iki bardaktaki su ölçüsünün eşit olduğunu kabul etmişlerdir. Bundan sonra çocuktan kelam konusu bardaklardan birindeki suyu ince uzun bir cam bardağa dökmesi söylenmiştir. Bardaktaki su ölçüsü değişmediği halde, su yüzeyi, ince ve uzun olan bardaktakine oranla daha üstte olacaktır. Buna korunum yani değişmezlik denir. Süreç öncesi evrede çocuk objeleri, öbür şeylerin simgesi üzere kullanmaya başlar. Örneğin bir sopaya binip at diye dolaşabilir. Bu kademe somut süreçler için bir hazırlık evresi olup, duyusal motor yapılardan operasyonel periyoda geçiş evresini oluşturur. Bu periyotta bilhassa lisanın gelişmesiyle bir arada kanıda yaygınlık ve sürat görülür. Bu yetenek çocuğun lisanı kullanmasını, yorum yapabilmesini, fotoğraf çizebilmesini, oyunlarında sembolik ve inşa oyunlarına hakikat yaygınlaşabilmeyi daha sonra okuyabilmesini ve yazabilmesini imkanlı kılar. Bu evrede çocuk hala gerçek kavram biçimlerinde başarısızdır. 2-7 yaşlarında düşünme hala operasyonel değildir. Bir öbür deyişle, bu devirde çocuklar hala zihinsel kıyaslama yapamazlar. Bu devirde çocukların kanısı hala benmerkezcidir. Öznel olanla objektif olanı ayıramazlar (Yavuzer, Çocuk Psikolojisi, 1984)

• LİSAN GELİŞİMİ

Bebekler daha birkaç haftalıktan itibaren sesli ikazları algılar ve onlara reaksiyon vermeye başlar. Seslere dikkatini verip sesin geldiği istikamete başını çevirebilir. İkinci ayın sonunda birinci vakitlere oranla daha az ağlama olur ve bebekler kumru üzere sesler çıkartmaya başlar. Üçüncü aydan itibaren annelerinin sesini oburlarının sesinden ayırt edebilir. Beşinci altıncı aylarda kumru sesleri yerini tek heceli anlamsız seslere dönüştürür. Birinci sözcükler çoklukla birinci yılın sonunda kullanılmaya başlar. İki yaşından itibaren çocuk, tamamlanmayan küçük cümlelerle konuşur. Bu cümleler ise dört yaşında tamamlanır (Yavuzer, Çocuk Psikolojisi, 1984).

3-4 yaşlarında ana lisanın temel yapılarına karşı farklılığın arttığı ve birçok temel yapının kazanıldığı bu devirde çocuklar yavaş yavaş yetişkin kelam dizimi yapılarını edinmektedir. Lisan hünerleri çoğunlukla hayali oyunlarda benmerkezci konuşma ile kendini gösterir. Bu benmerkezci konuşma daha sonraki devirde vakit zaman devam etmekte lakin sıklığı azalmaktadır. Daha evvelki periyotlarda gözlenen ses oyunlarına ek olarak lisan hünerlerine kıymetli katkı sağlayan sözcük oyunları da bu periyotta görülmektedir (Dönmez,2000).

4-5 yaşlarında lisana ait karmaşık yapıları manaya ve kullanma marifetlerinin daha kolay hale geldiği bu periyotta, sözcüklerde yer alan ses ünitelerin kullanımında doğruluğun arttığı gözlenmektedir. Benmerkezci konuşmanın devam ettiği bu devirde oyunlarda lisanın daha aktif ve karmaşık bir formda kullanıldığı göze çarpmaktadır (Dönmez, 2000).

5-6 yaşlarında ise yetişkin gibisi birçok yapının kazanıldığı bir periyottur. Karmaşık cümle yapılarının kullanımında evvelki yaş devirlerine nazaran bariz ilerleme kelam bahsidir. Bilişsel gelişimdeki ilerlemeye paralel olarak, soyut mana taşıyan sözcüklerin kullanımında artış gözlenmektedir. Periyodun sonuna hakikat söz edici sözcük dağarcığında yaklaşık 2600 sözcük, alıcı lisan sözcük dağarcığında 20000-24000 sözcük yer alabilir (Owens, 2001).

• SOSYAL-DUYGUSAL GELİŞİM

Toplumsal ve duygusal gelişim, okul öncesi devirde o denli karmaşık bir formda bir ortaya gelmiştir ki, yumurta mı tavuktan çıkar yoksa tavuk mu yumurtadan çıkar bilmecesine misal bir durum ortaya çıkar. Bu periyotta oluşan toplumsal alakalar, çocuğun hislerini ve duygusal gelişimini etkilemekte ve şekillendirmektedir. Duygusal gelişim, küçük çocukların ve etrafındaki insanların dahil olduğu bir iletişimsel bağlam içerisinde ortaya çıkar. Duygusal gelişim ekseriyetle zihinsel gelişimin gölgesinde kalmaktadır. Okullarda uygulanan programlar incelendiğinde toplumsal ve duygusal gelişim boyutlarına nazaran olan programların akademik öğrenme ve muvaffakiyetinin yanında ikinci sırada tutulduğu görülmektedir (McCombs, 2004). Son yıllarda pek çok araştırmacı bunu eleştirerek bireyin hayatında toplumsal ve duygusal gelişimin ve bu gelişim alanları ile alakalı kişilik özellikleri ve davranışsal hünerlerin değerini vurgulamaktadır.

3 yaşlarındaki bir çocukta yetişkinleri memnun etmek konusunda istekli ve onların sevgi ve özgüsüne bağlı oldukların görülmektedir. Onlar için temel muhtaçlıklarını sağlayan şahıslar hayli değer taşır lakin onlardan kısa periyodik ayrılıklar yaşanabilir. Oyuncaklarını ve sahip olduğu şeyleri savunur ve bazen bir oyuncağı almak, öbür bir oyuncağa vurmak ya da oyuncak saklama üzere agresif davranışlar sergileyebilir. Vakit zaman küme oyunlarına katılabilir ve kendisinden küçük ve canı yanmış olan çocuklara ilgi gösterebilir. 4 yaşlarında oyun arkadaşlarıyla yakın alakalar kurmaya başlar ve küme aktifliklerine katılır. Saldırganlık yaptığı vakit ya da ağladığı vakit kimin ilgileneceğini görmek için sık sık test edebilir. Her şeyi tek başına yapma konusunda ısrarcı davranır. İsim takma, alay etme ile öteki çocukları küme dışında bırakma yolları arar. Birçok vakit fizikî saldırganlıktan çok sözel saldırganlığı tercih eder. 5 yaşına geldiğinde ise arkadaşlık kurmaktan zevk alır ve kendine özel oyun arkadaşları bulmuştur. Karanlığa, düşmeye, köpeğe karşı kaygı yansısı gösterebilir. Yetişkinlerin rahatlatmasına ve onaylamasına gereksinim duymaya devam eder. Anne ya da temel bakımını veren kişi dönmediğinde korkabilir. Ekseriyetle ebeveynlerin ve bakıcıların isteklerini yerine getirir, yönergelere uyar ve çoğunlukla sorumluluklarını yerine getirir (Hedef yayıncılık, Her tarafıyla okul öncesi eğitim, 2015).

KISIM 2 : CİNSEL GELİŞİM

2.1. CİNSEL GELİŞİMİN TARİFİ

‘’Fizyolojik, toplumsal, duygusal ve bilişsel boyutları olan; üreme organlarının büyümesi, sesin kalınlaşması üzere fizikî farklılaşmayı, cinsel kimlik oluşturmayı, cinsiyet rollerinin kazanılmasını, cinsel bilgi transferini anlamayı kapsayan bir gelişim alanıdır.’’ (Akalın, 2008) Kişiliğin oluşması ve kişinin cinsel kimliğe uygun davranmasında değerli bir etkendir.

Cinsel gelişim, belli bir ömür periyodunda beklenen cinsel hisleri, inançları ve davranışları kapsar. Bu nedenle her yaşa mahsus olan cinsel gelişim süreçleri bilinmesi gerekir. Bireyin cinsel büyümesi, cinsel büyümesine karşı sağlıklı tavır takınması, cinsel meselelerini yenebilmesi ve olumsuz cinsel dürtülerini kontrol altına alabilmesinde bireye yardımcı olan bilgi ve maharetleri kapsar.

2.2. CİNSEL GELİŞİMİN TEMEL KAVRAMLARI

2.2.1. CİNSİYET

Bireylerin biyolojik kimliğini tabir eden cinsiyet kromozomları, gonadlar, iç üreme organları ve dış üreme organları bileşenleri bulunan dişi yahut erkek olma özellikleridir (WHO, 2010).

2.2.2. CİNSELLİK

Cinsellik biyolojik, ruhsal, toplumsal, ekonomik, politik, kültürel, türel, tarihî, dini ve ruhsal etkenlerin etkileşiminden etkilenen fantezi, niyet, inanç, ilgi, tavır, roller, uygulama boyutlarını da ele alan tabir ve tecrübelerdir (WHO, 2006). Cinsellik, kalıtsal olarak var olmakla birlikte toplumdan etkilenir. Kalıtsal tarafı, insanın erkek ya da kız olarak doğması ve cinsel salgı bezleriyle ilgilidir. Toplumsal istikameti ise insanın yaşadığı ortama, taklit etme yeteneğine bağlıdır.

Kısaca cinsellik doğumla başlar, hayatımız boyunca deva eder ve bu süreçte insanların cinsellikle ilgili tavır ve fikirleri aile, din, okul, medya, arkadaşlar ve ekonomik seviyeden etkilenir.

2.2.3. CİNSELLİK EĞİTİMİ

Cinselliğin bilişsel, duygusal, toplumsal, etkileşimli ve fizikî tarafları hakkında öğrenmeleri ve cinsellikle ilgili tavır ve davranış geliştirmeyi içeren hayatımız boyunca devam eden bir süreçtir (WHO, 2010).

2.2.4. TOPLUMSAL CİNSİYET

Doğuştan sahip olduğumuz biyolojik özelliklerle kontaklı olarak toplum tarafından şahıslara yüklenen roller, davranışlar ve beklentiler.

2.2.5. CİNSEL KİMLİK

Cinsel kimlik, bireyin cinsiyetinden haberdar olması vücudu ve benliğini aşikâr bir cinsellik içinde algılayışı, kabullenişi, his ve davranışlarında buna uygun biçimde yönelişidir. Öteki bir sözle bayan ya da erkek olduğunun farkına varması ve bunu kabullenmesidir.

Bir bireyin kız ya da erkek doğması, cinsel kimliğini kazanmasının birinci şartıdır. Çocuk kendi cinsinin eğilimleri desteklendiği sürece kız ya da erkek kimliğini benimseyecektir. Bireyin biyolojik olarak bayan yahut erkek kümesine katılmasından çok, cinsiyet rolünü benimsemesi kıymetlidir.

Çocuk, üç dört yaşında kişiliğini fark etmeye başlar. Kız ve erkek çocuk ortasındaki farkı, çocukla yetişkin ortasındaki ayrılıkları algılar. Hangi tıp eşyanın hangi cinsiyete ilişkin olduğunu bilir. Kız yahut erkek olduğuna karar verebilir. Çocuk etrafında tıpkı cins birçok kişinin sergilediği pek çok özelliklerle karşılaşır. Kendi cinsiyet rolünü benimseyebilmek için evvel kendi cinsiyetinin farkına varır kız mı yoksa erkek mi olduğunu kavrar. Erkek çocuğu öteki erkeklere benzeyen kendi fizikî ve davranışsal istikametlerini, kız çocuğu da öteki kızlara ve bayanlara benzeyen kendi fizikî ve davranışsal taraflarını algılar. Kız çocukları anneleri, erkek çocuklar da babaları üzere davranmaya başlar.

2.3. CİNSEL GELİŞİMİN DEĞERİ

Gelişim bir bütündür. Bedensel gelişim, zihinsel gelişim, duygusal gelişim, toplumsal gelişim ve cinsel gelişim alanları birbiri ile irtibatlıdır. Bir gelişim devrinde görülen aksaklık doğal olarak öteki gelişim alanlarını da etkilemektedir.

Yeni doğan bebeğin kendini ve dış dünyayı tanımaya çalışması vakit almaktadır. Küçük çocuk kendini tanımaya çalışırken bedeninin organlarını keşfeder. Ellerine, gözüne, kulağına dokunarak sahip olduğu organlarım tanımaya çalışır. Etrafındaki objeleri, renkleri, bireyleri, biçimleri tanımaya başlar. Ekseriyetle 3 yaş civarında konuşmayı da büyük oranda gerçekleştirdiğinden merak ettiği her şeyi sormaya başlar. “Otobüs nasıl masraf?”, “Bu nedir?”, “Vapur neden denizde masraf?” “Bu neden kız, ben neden erkeğim?” vb. üzere sorulara karşılık aramaya başlar. Aldığı yanıttan tatmin oluncaya kadar soruların arkası gerisi kesilmez. Oynadığı oyuncakların çeşidi, kıyafetlerin farklılığı kız ve erkek çocuklarda bu farklılığın nereden kaynaklandığı konusunu gündeme getirmektedir. Eisenberg, Murray, Hite’e (1982) nazaran cinsel rollerin kazanılmasında oyun ve oyuncakların, yaşantıların ve tecrübelerin büyük tesiri vardır. Damon’a (1977) nazaran de 4-9 yaş çocuklarda cinsel kimliğin oluştuğu yaşlardır. Kız ve erkek çocuklar anne babayı taklit ederek, kendi cinsel kimliklerine ait özellikleri monte etmeye başlarlar. Daima merak ve taklit içinde olan çocuk, bu merakını daha da geliştirerek kız erkek farklılığının nereden kaynaklandığını, dünyaya nasıl geldiğim sormaya da başlayacaktır. Şayet aile bu mevzuda huzursuz, utangaç davranırsa, bu sorulan bir halde geçiştirmeye çalışırsa, bunların ayıp olduğunu, çocukların bu türlü şeyler sormaması gerektiğini söylerse; bu durumdan rahatsız olan çocuk “Utangaçlık ve Ayıp” kavramları ile tanışacaktır.

Ben nasıl dünyaya geldim ve neden kızlar erkeklerden farklı?” üzere sorular masumane ve merak uyandırıcı sorulardır. Bu sorulara açık, net ve sade bir açıklama birden fazla kere çocukların merakını giderecektir. Bu açıklığın ölçüsü; çocuğun sorduğu her soruya tüm ayrıntısıyla bilgi vermek, ortalıkta çıplak dolaşmak değildir. Çünkü yaşının üzerinde bilgilenen ve anne babayı çıplak gören çocuklar gereksiz yere fazla bilgiyle donatılmış ve erken uyarılmış çocuklardır. Kendi bedeni ile yetişkinin bedenini karşılaştırmaya çalışan çocuğun başı gereksiz yere karışacaktır.

Cinsel eğitim doğumdan başlayıp ergenlik devrine kadar, hatta hayat uzunluğu süren daima bir eğitimdir. Razon’a (1988) nazaran bu eğitim ne çok erken başlamalı ne de çok geç kalınmalıdır. Erken bilgi vermek çocuğun başını karıştırmaktan öte hiçbir işe yaramamaktadır.

2.4. YAŞ PERİYOTLARINA NAZARAN ÇOCUĞUN CİNSEL GELİŞİMİ

• 0-1 YAŞ PERİYODUNDAKİ ÇOCUĞUN CİNSEL GELİŞİMİ

Çocuk doğuştan kimi cinsel dürtülerle dünyaya gelmektedir. Bunlar bilinen bir süreç içinde gelişip ilerlemekten ve hayatın üçüncü yahut dördüncü yaşına hakikat gözlenebilir hale gelmektedir (Freud, 1983).

Çocuk birinci cinsel tecrübesi annesinin göğsünde yaşamaktadır. Karnı acıktığında çığlık atar, yumruklarını sıkar, göğüs ucunu arar. Karnı doyduğunda yumrukları gevşer, sakinleşir. Annesinin manzarası, sıcaklığı ve yakınlığı bu birinci deneyimin bir modülüdür. Çocuk büyüdükçe emmeden bağımsız hisler geliştirebilir. Bu hisler bireyselleşmenin başladığını gösterir. Hayatın birinci yıllarından itibaren cinsel organların paklığı esnasında bebeğin bu süreçten zevk aldığı gözlenmiştir. Erkek çocukları, kız çocuklarına nazaran daha erken cinsel organıyla oynamaya başlar. Bedeni keşfetme hedefli olan bu hareketler vakitle zevkli bir arayışa dönüşebilir. Cinsel oyunlardan mastürbasyona bir geçiş yaşanır (Nelson, 1978). 0-2 ay erkek çocuklarda doğumdan itibaren genital sertleşme; 9-12 aylarda çıplakken cinsel organına elleme, mastürbasyon başlangıcı, bezi kirlendiğinde değiştirilmesini isteme, kızlarda ise altına yaptığında anne ya da bakım gereksinimini gideren şahsa bakıp gülme davranışları gösterebilir.

Kimi anne babalar çocuklarının cinsel organına dokunmasından rahatsız olur, bunun olağandışı davranış olduğundan endişelenir. Bu davranışlar tümüyle doğal ve sağlıklıdır (Yavuzer, 2001; Yörükoğlu, 1979; Çaplı, 1993).

• 1-3 YAŞ DEVRİNDEKİ ÇOCUĞUN CİNSEL GELİŞİMİ

Cinsel organlar hakkındaki şuur 15-24 aylar ortasında artar. Bu yaş aralığındaki çocuklar bu devirde sıklıkla cinsel organını teşhir eder. 2 yaşın sonunda ise çocuk kendi kendini uyarmaya başlar. Erkek çocuklar bu davranış biçimini sürdürme eğilimini gösterirken, kız çocuklar ise mastürbasyonu bu devirde sonlandırabilir yahut alışkanlık haline getirebilir (Kağıtçıbaşı ve başkaları, 1991).

Doğumdan sonraki birinci yılda bebeğin birinci cinsel hisleri, yıkanma ve altını değiştirme esnasında ortaya çıkar. Bezlendiği zamanki genital bölgede oluşan baskı ve hareket, bebeğin güzeline gidebilir bundan haz alabilir (Yavuzer, 2002).

Bu devirdeki değerli bir olay da tuvalet eğitimidir. Bebek altının ıslak olmaması gerektiğini öğrenirken, mesanenin dolu olduğunu ve cinsel organlarında bir cins cinsel his uyanmasına sebep olan baskıyı fark eder. Tuvalet eğitimi sırasında bebek bezi çıkartılıp oturağa oturtulduğunda, baskı ve hazzı daha uygun hissedecektir. Böylelikle bebek, çişinin idrar yolundaki geçişinden hoşlanacaktır. Erkek çocuklarında ise çişini yaparken penisini tutmak güzellerine sarfiyat. Tuvalet kağıdıyla silinmek de bilhassa kız çocuklarında güzele giden yeni bir duyumsama olacaktır (Yavuzer, 2002).

Tuvalet eğitimi sırasında annelerin aldığı birtakım tedbirlerin çocuğun cinsel hayatı üzerinde olumsuz tesirlere sebep olduğu gözlenmiştir. Bu devirde tuvalet alışkanlığı kazanamayan çocuklar, tuvaletlerinin haber vermedikleri için sık sık bez ya da iç çamaşırını kirletir. Kirlenen bez ya da çamaşırı değiştirme sırasında, çocuklar çıplak kaldığında cinsel organı ile oynamaya başlar. Bu hazzı keşfeden çocuklar, yalnız ve boş kaldıkça bunu tekrarlamayı alışkanlık haline getirebilir. Anne babanın gösterdiği telaş, heyecan ve sonluluk çocuğun bu davranışlarını önleyeceği yerde sık sık tekrar etmesine sebep olabilir (Çaplı, 1993).

Bir yaşta yorgun, altını ıslatmış ya da zahmetli olduğunda anne ya da bakımını üstlenen bireye sevgi gösterme; iki yaşta uyumadan evvel öpme, yabancı yerlerde tuvalete gitmeme, kendi cinsel organının farkına varma, cinsiyetler ortası farklılıkların ilginin başlaması, banyo ya da tuvalete gidince yada soyunurken diğerlerini izleme; iki buçuk yaşta idrarını yaparken beden duruşlarının farklılıklarına ve cinsiyetler ortasındaki fizikî farklılıklara ilgi gösterme davranışlarını sergileyebilmektedir (Ilg ve Ames, 1995).

• 3-6 YAŞ DEVRİNDEKİ ÇOCUĞUN CİNSEL GELİŞİMİ

Çocuklar üç yaşlarında cinsiyetle ilgili fizikî farklılıkları fark ederler. ‘’neden babalar elbise giymez, neden kızlar ayakta çişlerini yapmazlar’’ üzere sorular sorabilirler. 3-4 yaşlarında ise doğumla ilgili sorular sorulmaya başlar. ‘’bebekler nereden gelir, bebekler nasıl doğar’’ üzere soruların karşılığını öğrenmek ister. Tekrar bu periyotta cinsel içerikli oyunlar oynanmaya başlanır (Bayhan ve Arthan, 2005).

Dört yaşta göbeğine çok ilgi gösterme, gerilim altında altına kaçırma, öteki bir çocuğa cinsel organını gösterme, sözel oyunlarda kimi sözleri bilhassa üreme organlarında seçme davranışları görülebilir.

Beş yaşlarında erkek/kız farklılıklarının ve üreme organlarının farkında olma, mastürbasyon, oburlarının banyolarında ilginin azalması ve daha az cinsiyet oyunu, kendini daha az açığa vurma; altı yaşlarında ise cinsiyetler ortasındaki farklılıklara ilgi duyma, cinsiyet oyunları, bedenin özel kısımları ile ilgili konuşma ve ne manaya geldiğini bilmediği argo sözleri kullanma, teşhircilik gözlemlenebilir.

Birçok çocuk hayatın bir kısmında küfürlü konuşma davranışı gösterir. Anne baba ve öğretmen küfür ve argo içeren bu sözleri her yerde söylememesi gerektiği konusunda çocuğu uyarmalıdır. Bunu anlatırken de ‘’ayıp’’ sözcüğü kullanılmamalıdır (Tuzcuoğlu, 2004).

Temel cinsel kimlik, üç yaşına gelmeden oluşur ve sonrasında kolay kolay değişmez. Çocuklar iki yaşlarında itibaren iki cinsiyetin bulunduğunu kavrar, kendisinin de bunlardan birine ilişkin olduğunu bilir. Lakin cinsel kimlik olgusu yetişkinlere nazaran biraz daha farkıdır. Çocukların cinsiyet algısı çoklukla bireyin fizikî özellikleriyle ilgili değildir (Selçuk, 2007).

Çocuklar oyunlarında ve kişilerarası bağlarda kendi cinsiyetlerinin özelliklerini stantlar. Burada iki yaklaşım bulunmaktadır. Birincisi, cinsiyet rollerinin gelişmesinde toplumsal öğrenme etkeni, ikincisi ise bilişsel etkenlere yük veren görüştür. Toplumsal öğrenme yaklaşımı, model alma ile ilgili öbür davranışların öğrenildiği üzere, cinsiyet rolleri de benimsenmiştir (Selçuk, 2007).

Karşı cinse has hal ve davranışlar sergileme görülebilir. Erkek çocukları kız üzere davranma, konuşma, makyaj yapma vb. Kızlarda ise saçlarını kısa kestirme, erkek kıyafetleri giyme, erkeklerin tercih ettiği oyunlarla oynama vb. Davranışlar görülebilir. Korku duyulmaya gerek yoktur zira bunlar kısa periyodiktir (Tuzcuoğlu, 2004).

KISIM 3 : OKUL ÖNCESİ PERİYODU ÇOCUKLARINDA GÖRÜLEN CİNSEL GELİŞİMLE İLGİLİ HUSUSLAR

3.1. TUVALET EĞİTİMİ

Tuvalet eğitimi; çocuğun uyku ve uyanıklık durumunda dışkı ve idrar denetimini kazanması, yardım ve anımsatma olmadan tuvaletinin geldiğini fark ederek, tuvalete gidip ihtiyacını gidermesidir. Tuvalet eğitiminin başlayacağı periyot 1-3 yaş aralığına denk gelmektedir. Bu periyot (1-3 yaş) çocuğun kendini fark ettiği periyottur. Tuvalet eğitimine ne vakit başlanacağı konusunda her çocuk için geçerli bir tarih yoktur. Anal ve üretral sistemin istemli denetimi çoklukla çocuk yürümeye başladıktan sonra 18-24. aylar ortasında sağlanır (Deniz ve Görak, 2018).

Çocuklarda Tuvalet Eğitimine Hazır Olma İşaretleri

• Kendi başına giysilerini çıkartıp giyebilmesi
• Oturağı kullanmaya istekli olması
• 2 saat boyunca altının kuru kalabilmesi ve ıslak alt bezinin azalması
• Yürüme, oturma ve çömelme üzere kaba motor maharetlerin gelişmesi
• Boşaltım ihtiyacını kelamlı ya da kelamlı olmayan irtibat prosedürleri ile anlatabilmesi
• Kirli alt bezinden rahatsız olması ve çabucak değişmesini istemesi
• Nizamlı ve varsayım edilebilir bağırsak hareketlerinin olması (Çavuşoğlu, 2013).

Tuvalet Eğitimi Verilirken Dikkat Edilmesi Gerekenler

Çocuğun idrarını ya da dışkısını tutabilmesi etraftan büyük ilgi görürken, altını ıslatması ya da dışkılaması toplumdan olumsuz reaksiyon görmesine sebep olabilir. Bu reaksiyonlar karşısında çocuk; gerçek, yanlış, ayıp üzere ahlaki kavramlarla karşılaşır (Kavaklı, 1992).

Tuvalet eğitimine ne vakit başlanacağı şahıstan şahsa farklıklar gösterebilir. Tuvalet alışkanlığını çocuğa vaktinden evvel kazandırmaya çalışmak çocukta uzun müddet devam edebilecek endişe ve çatışmalara sebep olabilir.

Tuvalet alışkanlığı kazanmada ebeveynlerin çocuğu cesaretlendirici ve özendirici bir tavır takınmaları çocukları için epeyce kıymetlidir. Tuvalet eğitiminde çok katı ve baskıcı tavır sergilenmesi çocuk istismarı sayılabileceği üzere, yetişkin periyodunda mükemmeliyetçilik, çok titizlik üzere davranışlar göstermesine de sebep olabilir (Aydın, 2011).

Çocuklar ekseriyetle ikinci yaş sonunda dışkılarını, üçüncü yaş sonunda idrarını tutmayı öğrenirler. Fakat dört-beş yaşına gelinceye kadar gündüzleri, sıklıkla da geceleri altını ıslatabilirler. Anne babalar bu çocuklara karşı anlayışlı olmalı, onları azarlama, suçlama, cezalandırma üzere davranışlardan kaçınmalıdır. Aksi takdirde çocukta, idrarını tutma, sırf beze idrar yapma konusunda ısrar etme, idrar kaçırmalar sonrasında panik ataklar, hıçkırık ve öfke nöbetleri görülür, çocuğun ve ailenin fonksiyon seviyesi bozulabilir ve fizikî istismara sebep olabilir (Küçük, 2010).

Tuvalet eğitimine başladıktan sonra çocuğa muhakkak bez takılmamalıdır. Şayet bez gündüz çıkarılıp gece takılırsa çocuk idrarını ne vakit tutup ne vakit bırakacağı konusunda kararsızlık yaşayabilir.

İlkbahar ve yaz aylarında bedendeki suyun bir kısmı terle atılması ve çocuğun mesanesinin onu zorlayacak kadar dolmaması nedeniyle tuvalet eğitiminin ilkbahar yahut yaz aylarında verilmesi kısa vakitte muvaffakiyete ulaşır.

Tuvalet Eğitimine Tesir Eden Faktörler

Geçmiş yıllarda daha erken yaşta başlanan tuvalet eğitimine başlangıç yaşı gün gitgide ileri periyoda kaymıştır. 1940’larda tuvalet eğitimi 18 ay altında başlarken, Batı kaynaklı yapılan yeni çalışmalarda bu eğitime artık 21 ve 36 ay ortası başlandığı gösterilmektedir. Brazelton, 1950’lerde 1.000 çocukla yaptığı çalışmada, gündüz tuvalet denetimi sağlanan çocuklar için ortalama yaşı 28.5 ay olarak bulmuştur. 1980’lerin ortasında 266 çocuk ile yapılan bir çalışmada ise, tuvalet eğitiminin tamamlanma yaşı 25 ve 27. aylar ortasında olarak bulunmuştur. Son vakitlerde yapılan çalışmalarda, 36. ayda tuvalet eğitimini tamamlama oranı %40 ile %60 ortasında olduğu gösterilmiştir. 2004 yılında 406 çocuk üzerinde yapılan bir çalışmada, tuvalet denetimini gündüz sağlama yaşı ortalama 36,8 ay olarak bulunmuştur (Taubman, 2003). Erkek cinsiyet de aktüel birtakım çalışmalarda tuvalet eğitimini geciktirici etken olarak belirtilmiştir. Ayrıyeten bebek bezlerinin yaygınlaşması da tuvalet eğitimini geciktirici bir etken olarak tanımlanmıştır.

3.2. ALTINI ISLATMA (ENÜREZİS)

Enürezis; kısa bir müddet için de olsa idrarını tutmayı başarabilen, mesane işlevini denetim edebilen çocuk ya da yetişkinin, uygun olmayan durum ve ortamlarda idrarını bırakması durumudur (Apley, 1968). Enüreziste idrarın istem dışı yapılması; gece oluyorsa ‘’Enürezis Nokturna’’, gündüz oluyorsa ‘’Enürezis Diurna’’, hem gündüz hem gece oluyorsa ‘’Enürezis Kontinua’’ denir (Öztürk, 1981).

Enürezis daha çok gece işemesi (nokturnal enürezis) biçiminde görülmektedir. Kanner’e nazaran enürezis nokturna %63, enürezis diurna %7 ve enürezis kontinua %30 oranındadır. Hacettepe hastanesinde 252 enüretik çocuk üzerinde yapılan bir çalışmada da bu oranlar, enürezis nokturna %88, enürezis diurna %3.1, enürezis kontinua %8.9 formundadır (Burke, 1980).

Çocukların %85 üzere büyük bir çoğunluğunda, enürezis hiç kesilmeden bebeklikten beri gelir. Buna ‘’Primer (birincil) Enürezis’’ denir. Bu kümeye giren çocuklar; idrar denetimini hiç kazanamamış, idrarını tutmasını başaramayan çocuklardır. Çocukların %15 üzere az bir kısmında tuvalet eğitimini tamamlayıp denetim sağlandıktan sonra işeme başlar. Bu duruma da ‘’Sekonder (ikincil) Enürezis’’ denir. En az altı ay idrar denetimini devam ettiren sonra bu yeteneğini kaybederek altını ıslatmaya başlayan çocuklarda görülür. Daha çok 5 ya da 6 yaşlarında, erkek çocuklarında ise 7 yaşlarında görülür (Mikkelsen, 1980).

Ayrıyeten kardeş doğumu, kaygılar, üşüme üzere nedenlere bağlı olarak da süreksiz olarak altını ıslatma görülebilir. Yaşa bağlı görülme sıklığı 5 yaşlarında %14-20, 10 yaşlarında %5, 18 yaşlarında %2 oranındadır.

Enürezise erkek çocuklarda, kız çocuklarından daha fazla rastlanmaktadır. Erkek çocuklarında yatağa işeme oranı kız çocuklarına oranla bir iki kat yüksektir.

Sosyo ekonomik istikametten düşük ve parçalanmış ailelerde, enürezis görülme sıklığı daha dayüksektir. Köylerde, gecekondularında, kimsesizler yurdunda gece işemeleri daha yüksek oranda görülmektedir. Bu etraflarda yüksek oluşu yetersiz ve sistemsiz tuvalet eğitimine bağlıdır (Yörükoğlu, 1978). Birincil gece işemesi olan çocukların, hayat kıssaları detaylı olarak incelendiğinde; çoklukla 3 yaş civarında hastalık, mesken değiştirme, hastaneye yatma yahut bir kardeşin doğması üzere korku veren bir olayın meydana geldiği görülmüştür. Bundan ötürü birincil gece işemelerinin kaynağının ‘’duyarlı dönemde’’ tasa veren bir olayın ortaya çıkması olabileceği öne sürülmüştür (Mac Keith, 1964).

Enürezisin Nedenleri

• Kalıtım

Genetik faktörler, enürezisin aile bireyleri ortasında sık görülmesi açısından değerlidir. Ebeveynin her ikisinin de enüretik olduğu durumlarda; çocukların %77si enüretik olma olasılığında, ebeveynlerden sırf biri enüretik ise; çocuklarda bulunma mümkünlüğü %44tür. Ebeveynlerin hiçbiri enüretik değilse; okula başladıktan sonraki birinci üç yıl içinde enirezis görülme mümkünlüğü %15tir (Burke, 1980).

Birçok enüretiğin yapısal, ailesel, fizyolojik ve ruhsal özellikleri ile mesane denetiminde olgunlaşma geriliğinin belirlendiği konusunda giderek artan bir görüş birliği vardır (Kutsal, 1971).

• Organik nedenler

Enürezisin organik etyolojisinde, öncelikle üriner yolun bozukluğu akla gelir. Enirezis mesane işlevi ve yapısal anormalliklerle de ilgili olabilir. Mesane uzunluğu yahut üretra darlığı, mesane duyusunun harabiyeti, mesane kas yapısının kalınlaşması, enürezise yola açabilir. Tekrar organik etyoloji tarafından böbrek ve idrar yollarının enfeksşyon kapması enürezise neden olabilir (Öztürk, 1981). Organik nedenler ortasında çok az da olsa epilepsi nöbetleri gece işemelerinin sebebi olabilir (Yörükoğlu, 1978).

• Uyku derinliği

Enüretik çocukların ebeveynleri, çocuğun uykusunun derin olduğunu ve güç uyandırdıklarını belirtirler. Enürezis olayının uyku ile alakasını birçok araştırmacı incelemiş ve ıslatmanın çoğunlukla uykunun üçüncü ve dördüncü basamağında ve REM uykusu sırasında meydana geldiğini bulmuşlardır (Öztürk, 1981).

• Ruhsal nedenler

Yapılan araştırmalar enürezisin görülme sıklığında ruhsal etmenlerin kıymetli bir hissesinin olduğunu öne sürmüşlerdir. Rutter ve arkadaşları, enüretik olan ve enüretik olmayan çocuklarda psikiyatrik bozuklukları karşılaştırmışlar ve enüretik olan çocuklardaki sapma oranının olmayanlardaki sapma oranında kıymetli ölçüde fazla olduğunu saptamışlardır. Ruhsal nedenlerin değerli tesiri olmakla birlikte gece işemesi olan çocukların hepsi uyumsuz çocuklar sayılmaz. Diğer bir deyişle tek başına yatağa işeme ruhsal uyumsuzluğun delili değildir. Bu çocuklar içinde ağır davranış bozukluğu gösterenler olduğu üzere, çok uyumlu olanlar da vardır. Bu sebeple ilkokul çağında görülen gece işemelerinde, öncelikle organik nedenlerin ele alınması, daha sonra psikiyatrik nedenlerin araştırılması yerinde olacaktır (Yörükoğlu, 1978).

Enürezisin Tedavisi

Araştırmalara nazaran çocuklar 3 yaşına geldiklerinde idrar denetimleri tam bir olgunluğa erişebilir. Lakin 4-5 yaşına gelinceye dek orta sıra gündüzleri çok sık da geceleri altlarını ıslatabilirler. Lakin bu yaştan sonra devam etmesi sorun olur, bu türlü bir durumla karşı karşıya kalındığında öncelikle tıbbi denetimden geçip, organik bir bozukluk olup olmadığı araştırılmalıdır (Çağlar, 1974).

Üriner organlarda enfeksiyon ihtimaline karşı, her enüretik çocuğun idrar yollarına bakılmalıdır. Mesane uzunluğu tıkanıklığı da göz önünde bulundurulmalıdır. Lakin çocuk kimi geceler altını ıslatmıyorsa, mesane denetim sistemi olağan diyebiliriz.

Üroloji uzmanları çabucak ağır bir araştırma içine çocuğu sokmak istemez. Bu nedenle iki üç aylık bir mühlet sonunda hadise kıymetlendirilir. Evvel nedenin organik olup olmadığına bakılır. Şayet sebebi organik ise basitçe tedavi edilebilir. Bu yaklaşım sonuç vermezse, o vakit nedenin duygusal bir bozukluktan oluşabileceği düşünülebilir. Çocuklar dikkatlice izlendiğinde %90 ı öyküsünü muhakkak eder. Geri kalan %10 luk kısmı ise antibiyotik tedavisi görebilir. Teşhis konulduktan sonra; töropatik tedavi, ilaç tedavisi, koşullandırma metodu, spontan tedavi, ödül ve ceza metodu, sıvı alımının sonlandırılması, gece çocuğu uyandırmak üzere metotlar kullanılabilir.

3.3. DIŞKI KAÇIRMA (ENKOPREZİS)

Organik bir neden kelam konusu olmaksızın, çocuğun 3-4 yaşından itibaren dışkısını denetim edemeyerek altını kirletmesi durumuna ‘’Enkoprezis’’ denir. Enürezise oranla daha az rastlanan bu bozukluk ekseriyetle uygun olmayan tuvalet eğitimi, aile içi çatışmalar, annenin çok titizliği üzere sebeplerden kaynaklanabilir. Dışkı kaçırma, ender görülen bir durumdur ve erkek çocuklarda kız çocuklara oranla daha sık rastlanır (Yavuzer, 1982).

Enkoprezis teşhisinin konulması için, kaka kaçırmanın en az 3 ay müddetle devam etmesi ve ayda en az 1 defa olması gerekmektedir. Çocukta kaka tutma hüneri şayet hiç gelişmemiş ise birincil enkoprezis, şayet çocuk en az bir yıl boyunca kakasını tutma hünerini kazanmış sonrasında kaybetmiş ise ikincil enkoprezisten kelam edilir. Enkoprezis, nörolojik, bilişsel ve fizikî gelişme gerilikleri, anal ya da rektal dışa atım dinamiklerindeki bozukluklar üzere organik nedenlere bağlı olabilir. Enkoprezis rastgele bir nedene bağlı değilse, kardeş kıskançlığı, travmatik olaylar, kayıp, boşanma, baskıcı ebeveyn tavırları ve uygunsuz tuvalet eğitimi üzere pskolojik sebeplerden kaynaklı olabilir. Annenin paklık ve titizliğe çok değer vermesi, dışkılama usulünün çok baskılı bir formda uygulanmış olması ve çocuğun anne ile inatlaşma sürecine girmesi de kaka kaçırmaya neden olabilir. Birtakım çocuklar ise tuvalete gitmeye direnir. Dışarıda ya da meskende oyun oynarken dışkılama gereksinimi duysa bile bunu son vakte kadar erteler ve sonunda çamaşırına kaçırır. Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu, karşı gelme bozukluğu, davranış bozukluğu, idrar kaçırma ve mastürbasyon kaka kaçıran çocuklarda meseleye eşik eder. Enkoprezisi olan çocuklarda bozukluğa bağlı toplumsal etkinliklerden kaçınma, özgüvende azalma üzere eksikliklerin yanında, kakasını bulaştırdığı çamaşırı saklama üzere davranışlar sergileyebilir.

Tedaviden evvel gereksiz yere yapılan baskının kaldırılması, çok titiz tavırdan vazgeçilmesi gerekir. Çocukla olumlu bir bağlantıya geçildikten sonra dışkılamayı nizama sokmak kolaylaşır. İdrar kaçırmada da kullanılabilecek olan takvim tutma yolu kullanılabilir. Çocuğun tedaviye etkin iştiraki değerlidir. Kararlı bir tavırla günde iki üç defa makul aralıklarla tuvalete oturtmak gerekir. Dışkılama olmasa bile her gün o saatte bilhassa de yemeklerden sonra tuvalete oturmak bir mühlet sonra o saatlerde dışkılamanın olmasını kolaylaştırır. İlaç tedavisinin de yararlı olduğu olgular vardır. Ailenin ve çocuğun yapısına nazaran bazen çocuğu kişisel terapi, oyun terapi ya da aile terapisine yönlendirmek gerekebilir.

‘’Dokuz yaşında bir kız çocuğu, yağmurlu havalarda okula gitmek istemez, yollar çamurlu olduğu vakit da sokağa çıkmaktan kaçınırdı. Bu saplantının nedeni araştırıldığında, küçük yaşta annenin kazandırdığı bir endişeden kaynaklandığı görülür. İki yaşındayken çocuk, büyük abdestini yere yapar, annesi de büyük bir öfkeyle çocuğun yüzünü kirli yere bastırır. Daha sonra çocuk kurala uyar tabi, tuvalet ihtiyacını tek başına ve istenen biçimde yapan bir kişi olur, ancak bu duygusal yara onda kelam konusu saplantıya dönüşmüştür.’’ (Yavuzer, 1982).

3.4. MASTÜRBASYON

Ailelerin çocuklarıyla konuşmakta zorluk yaşadığı mevzulardan biri olan mastürbasyon, cinsel doyum sağlamak emeliyle şuurlu olarak bireyin cinsel organını kendi kendine uyarmasıdır (Özgüven, 1997). Çocuğun preödipal gelişimi sırasında, fallik periyotta sık rastlanan mastürbasyon doğal bir davranıştır (Yörükoğlu, 1979). Hem insanlarda hem de birtakım hayvanlarda da görülür. Çok küçük yaşlardaki çocuklar da mastürbasyon yaparlar (Yörükoğlu, 1979).

Hurlock’a (1964) nazaran küçük çocuklar için mastürbasyon, çocuğun kendi genital organı hakkındaki merakını temel olarak tatmin etmek için ortaya çıkan cinsel keşfin bir formudur. Hurlock (1972), mastürbasyonun fizikî bir ziyanının olmadığını fakat ruhsal ziyanı olabileceğini, mutsuz ve kendini güçsüz hisseden çocukların yetersizlik hislerini mastürbasyona yönelerek karşıladıklarını belirtmiştir.

Mastürbasyon kesinlikle öğretilmesi gereken durumda öğrenilecek bir davranış değildir. Cinsel organlarda olgunlaşmaya bağlı gelişen hassaslığa bağlı olarak resen keşfedilir. Bu durumun şiddetle cezalandırılması sakıncalıdır. Uygulanan baskı, uygun olmayan davranış biçimine dönüşmesine neden olabilir. Kızlarda da misal biçimde mastürbasyon görülebilir. Mastürbasyon için uygun vakit ve yer, toplumsal ve akademik yaşantısını etkilemeyecek vakit dilimi içerisinde olacak biçimde belirlenmelidir (Düzkantar, 2010).

Çocukların çabucak hemen hepsi, cinsel organlarıyla oynamaktan özel bir haz duyarlar. Çocuğunu, az çamaşır yıkamak için çıplak gezdiren anneler, çocukları için makus bir fırsat hazırlamış olurlar. Cinsel organı açıkta olan çocuk onunla oynamaya başlar. Bu oynama sırasında özel bir zevk duyan çocuk, yalnız ve boş kaldıkça bunu tekrarlamayı bir alışkanlık durumuna getirebilir. Bu türlü durumlarda büyükler çocuğa cinsel organların “pis, kötü” olduğu hakkında bir fikrin doğmasında rol oynayabileceği üzere; anne-babanın bu üzere durumlar karşısında gösterdikleri telaş, heyecan ve sonluluk çocuğun bu davranışlarını önleyeceği yerde, sık sık tekrarlamasına da neden olabilir. Çocuk bilhassa ana babasının dikkatini, ilgisini çekmek için bu davranışa daha çok başvurabilir. Öte yandan ana-babaların, gelişi hoş savurdukları tehditlerin, çocuklar üzerinde yetişkinlik yıllarına kadar kolay kolay unutamayacakları olumsuz tesirleri olmaktadır (Çaplı, 1993).

Kimi çocuk aldırmaz, kimisi de uğraşmayı gizlice yürütür. Kimi çocuk yere uzanıp ileri geri sürtünerek kendini uyarır. Soluk soluğa kalır, terler; cinsel doyum sağlar üzeredir. Bu görünüş anneleri ürkütür ve sert reaksiyonlarına yol açar. Gösterilen reaksiyon annenin bu bahisteki kuruntu ve telaşıyla orantılıdır. Kızını ilerde erkek meczubu bir bayan olup çıkacağından korkan anne, büyük bir kızgınlık gösterir. Çocuğu azarlar, döver ve korkutur. Çocuğu ellerini bağlayarak bu işe mahzur olmaya çalışan anneler bile vardır (Yörükoğlu, 1993).

Sıkça başvurulan bu cinsel uyarma çeşidi annelerin sandığı ölçüde korkulacak bir şey değildir. Lakin ortada çözülmesi gereken bir sorun da vardır. Bebekliklerinde çok üzün müddet kendi başlarına bırakılan çocuklarda bu durum daha sık görülür. Bilhassa göğüs emmemiş ya da emzik verilmemiş çocuklarda daha çok rastlanır. Öbür bir deyişle, uyarılma eksikliği çeken çocuk, emziksiz kalmanın boşluğunu kendi kendini uyararak doldurmaya çalışır. Emziği zorla elinden alınan çocuklarda da bu durum ortaya çıkabilir. Yeni bir kardeşin doğumu ve ilgi azlığı üzere nedenler de çocukta kendi kendine doyum sağlama ihtiyacı yaratabilir. Kimi vakit kaşıntıya yol açan kıl kurdu ya da sünnet derisinin yangısı çocuğun bu uyarmadan hoşlanmasına ve yinelemesine yol açar. Bu nedenlerin ortaya çıkarılması ve giderilmesi tarafında tedbirler alınması en uygun yol olur. Çocuğu korkutup yıldırmakla bunun önüne geçilemez. Olsa olsa çocuğu saklılığa zorlar. Bu işi sürdürürse pipisinin düşeceği yahut anne olamayacağı üzere sözlerle korkutmaktan sakınmalıdır. Yıldırma ve sindirme çocukta kalıcı ruhsal çatışma ve saplantılara neden olur.

Ebeveynler çocuklar genital organlarına dokundukları vakit kızmak yerine genital organlarının bedeninin özel kısımları olduğunu, dokunmanın uygun hissettirdiğini fakat bunun özel olması nedeniyle toplum içerisinde değilken tek başınayken yapılması gerektiğini anlatmalıdır.

Çocukta bu davranışın yerleşmesini istemiyorsak; onu ilgi duyabileceği oyun ve faaliyetlerle meşgul etmeye başlarsak, çocuk cinsel organlarıyla oynamaktan resen vazgeçer. Çocuk utandıktan sonra yatağında uzun bir müddet yatması yanlışsız değildir. Çok dar pantolon ya da iç çamaşırı giydirilmemelidir (Çaplı,1993).

3.5. MAHREMİYET

Mahremiyet, bir şeyin bâtın (mahrem) kalma hali yani bir şeyin saklı istikameti demektir. Öteki bir manada buna insanın dokunulmazlığı da denilebilir. Mahrem ve mahremiyet kavramlarının, bayan ve erkek ilgilerinde özel bir kullanım kazandığı, bilhassa cinsel dokunulmazlık manasına gelen bir kavramdır (TDK Genel Türkçe Sözlük).

Bu kapsamda bilmemiz gereken en değerli nokta cinsel eğitimin mahremiyet eğitim olmadığı ve mahremiyet eğitiminin 0-6 yaş periyodunda ailede verilmesi gerektiğidir. Mahremiyet eğitimi, cinsel eğitimden daha geniş daha kapsamlı bir kavramdır. Cinsel eğitim, çocuğun kendi cinselliğini tanıması, gelişim sürecinde cinsellikle ilgili yaşayacağı fizikî ve duygusal farklılıkları öğrenmesi yanında, anne babasına sorduğu cinsellikle ilgili soru ve karşılıkları da içine alır. Mahremiyet eğitimi ise cinsel bilgilerin yanında daha çok kendisinin ve öteki insanlarının özelinin/özel alanının farkına varması, toplumsal hayatın içinde kendi özel alanını müdafaası, öbür insanların özeline hürmet duyması, kendisi ile etrafı ortasında sağlıklı sonlar koyması üzere bilgileri içine alır. Mahremiyet eğitimi anne baba tarafından verilir ve bu eğitim çocuğun ruhsal ve cinsel açıdan korunması için kıymetlidir.

Çocuklara Mahremiyet Eğitimi Verilirken Dikkat Edilmesi Gerekenler

1.Adım Özel Alanı Tanımlama

Çocuğun kendi mahremini, özel alanını koruyabilmesi için öncelikle bu alanı çocuğa tanımlamak gerekmektedir. Bedenin şahsa özel olan bölgeleri, bu bölgelerin gizlenmesi gerektiği çocuğa iki yaşından itibaren yavaş yavaş anlatılmaya başlanabilir. Bu alanın diğerlerinden gizlenmesi ve anne-baba ve tabipler dışında bu bölgeye kimsenin dokunmaması gerektiği çocuğa öğretilmelidir.

Çocukta “özel alan” kavramının oluşabilmesi için, 3 yaşından itibaren çocuklar çırılçıplak olarak meskende yahut konut dışında bulunmasına müsaade verilmemelidir. Kendisini oburlarının yanında çıplak olarak görmeye alışkın olmayan bir çocuk, elbisesinin birileri tarafından çıkartılmasından önemli rahatsızlık duymaya başlayacaktır.

2.Adım Çocuğun Özel Alanlarına Saygılı Olma

Çocuğu küçük yaştan itibaren çocukları oburlarının yanında giydirmemek, altlarını değiştirirken bile bir öteki odaya götürmek çocuğun kendi mahremiyetine saygıyı gösterir. Bilhassa dört-beş yaşından sonra banyo yaparken anne baba ya da kardeşlerle birlikte değil yalnızca çocuğu banyo yaptırmak ve banyo sırasında iç çamaşırı ile yıkamak, iç çamaşırı çıkarırken ve temizlerken gözleri kısarak ya da başı hafif yana çevirerek o alana hürmet gösterdiğimizi hissettirmek çocuklarda mahremiyet hissinin gelişmesine olumlu katkı sağlayacaktır.

3.Adım Çocuğun Cinsel Organlarını Sevgi Nesnesi Yapmama

Küçük çocukları cinsel organlarına dokunarak sevildiğinde çocuk hem mahremiyet ihlaline uğramış olur hem de diğerlerinin özel alanlarının kullanılarak onlara latife yapılabileceği inancını taşımaya başlar. Ayrıyeten çocukları cinsel organlarını husus ederek sevmek, onları kendilerini makus niyetli yabancılardan korumak konusunda etkisiz bırakabilir. Çocuk, bir oburu özel alanına dokunmak istediğinde bunun düzgün mi yoksa berbat mü olduğunun ayrımını yapamayabilir. Bu sebeple bezlemek, pişik kremi sürmek ve temizlemek durumlarında bile abartıya kaçmamak gerekmektedir. Çocuğun cinsel organlarını latife konusu yapmak, göstermesini istemek, dokunmaya çalışmak cinsel kimlik gelişimi açısından sakıncalı bir durumdur.

4.Adım Tuvaletin Kapısını Kapalı Tutması Gerektiğini Öğretme

Çocukların iki yaşında tuvalet alışkanlığını kazanması, en geç ise dört yaşında tuvalet sonrası temizliklerini yapmayı öğrenmesi beklenir. Anne-baba bu periyotları dikkate alıp çocuğa tuvalet eğitimi verebilir ve eğitimin bir kesimi olarak tuvalette yalnız olunması, oburlarının göreceği halde tuvaletini yapmaması gerektiği çocuğa anlatılabilir. Çocuk oturak (lazımlık) kullanıyorsa, bu oturak konutun ortak kullanım alanlarına konulmamalı, tuvalet ya da banyoda kullanılmalıdır.

5.Adım Odanıza Müsaade Alarak Girmesi Gerektiğini Öğretme

Çocuklara dört-beş yaştan itibaren anne-babanın odası kapalı ise odaya kapıyı çalarak ve müsaade alarak girmesi gerektiği öğretilmesi gerekir. Zira bu oda anne-babanın özel alanıdır ve özel alanlara girişte müsaade alınmalıdır. Çocuğun odasına girerken kapısının çalınması çocuğa yeterli bir model oluşturacaktır. Odaya müsaadesiz girdiğinde çocuğa, “Odamızda giyiniyor olabiliriz, bu yüzden kapı kapalı ise tıklatıp müsaade alarak içeri girmelisin şeklinde” açıklama yapılmalıdır.

6.Adım Ebeveynle ve Kardeşle Yatakları Ayırma

Çocuklar iki yaşla birlikte yavaş yavaş bağımsızlığını kazanır ve kendi başına yemek yemeye, yolda kendi başına yürümek istemeye başlarlar. Bu devir gelişim olarak da çocuğun odasının ayrılabileceği bir vakit dilimidir. Lakin yalnızlık, anneden ayrılma, karanlık üzere bahislerde çok hassas ve korkulu olan çocuklar için uzman yardımı ile yatak ayrımına gidilmelidir. Birlikte tıpkı yatakta yatan kardeşlerin yataklarını dört-beş yaşından itibaren ayrılabilir. Kız ve erkek kardeşlerin ilkokul periyoduyla birlikte odaları ayrılmalıdır. Zira bir arada bulundukları odada, giyinip soyunurken, yatarken, temizlenirken birbirlerinin özel alanını ihlal edebilirler.

7.Adım Özel Alan İhlaline Yansınızı Aşikâr Etme

Çocukla birlikte gezerken yahut televizyon izlerken karşımıza mahremiyet ihlali içeren durumlarla karşılaşabilirsiniz. Bu türlü durumlarda çocuğun duyacağı halde mahremiyet ihlali yapan bireye reaksiyon aşikâr edilebilir. Örneğin televizyon sahnesinde arkadaşının mahrem alanına dokunan şahsa seslice kızılabilir. “İnsanların özel yerlerine dokunulmaz” üzere cümlelerle reaksiyon belirli edilebilir. Böylelikle çocuk anne-babanın yansılarını modelleyerek mahremiyet ihlallerine karşı hassas hale gelir. Zira çocuklar anne babalarını model alarak daha kolay öğrenmektedirler.

Mahremiyet eğitimi alan çocuklar kendi özel alanını bilir, bu alanını korur ve oburlarının özel alanlarına da hürmet gösterir. Bu durum, tıpkı vakitte çocuğun sağlıklı bir kişilik gelişimine yer hazırlar. Cinsel tacizlerin arttığı günümüzde çocukları müdafaanın birinci adımı onlara mahremiyet eğitimi vermektedir. Bu eğitim sayesinde onlar kendilerinin ve oburlarının özel alanını müdafaayı öğrenerek daha sağlıklı bireyler olabilirler.

KISIM 4 : OKUL ÖNCESİ PERİYODU ÇOCUĞU OLAN AİLELER

4.1. AİLE

Aile, birbirini etkileyen ve birbirinden etkilenen karı-koca, anne baba çocuk ve kardeşler alt sistemini oluşturan küçük bir topluluktur. Bilhassa de okul öncesi devir çocukları için aile faktörü, bu devirde kurulan çocuk ve aile ortasındaki ilgiler açısından epeyce ehemmiyet taşır. Ebeveynlerin çocukla bağlantılarının yanında birbirleri ortasındaki ilgileri de çocuğun üzerinde olumlu bir tesire sahiptir. Bu doğrultuda, ailedeki alt sistemler ortasındaki ilgilerin sağlıklı olduğu ve yıkıcı çatışmaların olmadığı aile yapılarında çocukların ruhsal açıdan uyumlu bir bağlantıda olacakları öngörülmektedir (Difilippo JM, 2002).

Yirminci yüzyıl ile birlikte aileye bakışta kıymetli değişiklikler olmuştur. Hatta ebeveynlik bile evlilikten bağımsız olarak düşünülmeye başlanmıştır. Ayrıyeten, bu devirde çocuğun duygusal kıymetinin de artmış olduğu belirtilmektedir. Çağdaş ailelerde ebeveynler, maddi ve duygusal tüm kaynaklarını, güçlerini ve dikkatlerini çocuk yetiştirme konusu üzerinde ağırlaştırmaktadır. Bayan için ebeveynlik bir misyon olmaktan çıkıp şahsî bir karar halini almaktadır. Artık bir bayanın yalnızca evli olduğu için çocuk sahibi olmadığı; çocuk sahibi olmanın evliliğin bir rutini değil, bayanın bağımsız bir kararı halini aldığı belirlenmiş bir durumdur (Nock SL,2000).

4.2. OKUL ÖNCESİ ÇOCUĞUNA SAHİP AİLELER

Çocuk eğitiminde tahminen de en büyük ihmalimiz birinci yıllara gereken ehemmiyetin verilmemesidir. Bu yıllarda çocuk, yalnızca sevilecek, beslenilip, büyütülecek bir varlık olarak görülür. Halbuki bilim insanları birinci altı yıllık devri “hayati dönem” olarak isimlendirmiştir. Bu devirde çocuklar yalnızca biyolojik olarak değil, ruhi olarak da ziyadesiyle süratli gelişme göst